به مناسبت بیستم شهریور ماه : روز گرگان؛ چه ملک است این؟چه صنع کردگار است؟ / که ایام خزانش با بهار است

[م.محسن]

چه ملک است این؟چه صنع کردگار است؟ / که ایام خزانش با بهار است به هر سالی بود نوروز، یک روز / بود این ملک را هر روز نوروز. (به نقل از سیاقی نظام در فتوحات فریدونیه)


بیستم شهریور ماه، یادروز شهر تاریخی و سرسبز دارالمؤمنین گرگان است که تا حدود 75 سال پیش از این با نام استرآباد خوانده می شد و مشاهیر نامی آن از قرون اولیه اسلامی به مدت چهارده قرن با عنوان استرآبادی شناخته می شدند. در تاریخ 1316/6/20 فرهنگستان وقت ادب فارسی در راستای اهداف ملی گرایانه، احیاء نام های تاریخی و ترویج زبان فارسی نام استرآباد را به نادرست به گرگان (شهر باستانی ویران شده ای که در جوار گنبدکاووس قرار داد و نیز ایالت تاریخی منطقه جنوب شرقی دریای خزر که اینک با عنوان استان گلستان شناخته می شود) تغییر دادند. فارغ از اینکه انتخاب این روز به جهت یادمان شهر گرگان درست بوده است یا خیر اینکه گرگان از لحاظ مسائل تاریخی، طبیعی و فرهنگی دارای چه شاخصهایی بوده و هست که نیاز به انتخاب روزی جهت یادمان آن از سوی شورای اسلامی این شهر احساس شده مقوله ای است که در این مجال مختصر به آن پرداخته ایم.

آنچه از مدارک و شواهد تاریخی بر می آید تاریخ بنای این شهر حداقل به دوران پادشاهان هخامنشی باز می گردد و مطابق با آنچه در برخی مقولات افسانه ای آمده بنای آن در زمان حکومت گرگین میلاد در این منطقه انجام گردیده است. در منابع یونانی باستان از گرگان امروزی با نام زادراکارتا یا زدرکرت یاد شده، زادرا یا ساترا به معنی ستاره و کارتا یا کرت به معنی آبادی است و این همان استرآباد یا ستاره آباد دوران اسلامی است که به هنگام براندازی حکومت هخامنشیان به دست اسکندر مقدونی فتح گردید. صنیع الدوله در مرآت البلدان نیز نام آن را به همین معنی می داند. وجود تپه باستانی قلعه خندان (ثبت به شماره 1701 مورخه 1364/11/20 در فهرست آثار ملی) در شمال غربی شهر، متلعق به دوره ساسانی که در فاصله سالهای 1352 تا 1364 مورد کاوش و کنکاش باستان شناسی قرار گرفته دلیل دیگری است بر قدمت این شهر تاریخی.
گرگان امروزی در حدود قرن هفت و هشت هجری با رو به ویرانی نهادن شهر باستانی جرجان(گرگان) به نخستین شهر ایالت تاریخی هیرکانیا مبدل گردید و در قرن دهم همگام با رشد بی رویه دانشمندان و عالمان دینی که از این خاک پا به عرصه وجود نهادند اعم از میرداماد، میرفندرسکی، میرمؤمن، فخرالدین سماکی، امیر جمال الدین صدر، ابوالبرکات، مولی ابوعبدالله محمد، دوست محمد حسینی، امیر سید شریف، امیر عمادالدین علی حسینی، شیخ جلال الدین صدری، حزنی، سلطان محمد صدقی، شرف الدین علی غروی، ملا شمس الدین محمد، میر فضل الله کیا، سحابی، محمدقاسم هندوشاه، مولانا نظام الدین، امیر نظام الدین عبدالحی و ده ها چهره دیگر، لقب شایسته دار المؤمنین را مفتخرانه به خود تخصیص داد. بروز شخصیت های برجسته در گرگان محدود به این سده نبوده و بزرگانی چون فصیحی، قاضی ابونصر مطر، ابونعیم بن عدی، شیخ سید رضی الدین، علامه میر سید شریف، فضل الله حروفی، هلالی جغتایی، میرزا مهدی خان منشی، محمدامین اخباری، شیخ محمدجعفر شریعتمدار، میرزا مسیح مجتهد، شیخ محمدحسین مقصودلو و خضرشاه و دیگر بزرگان در سایر قرون اسلامی از دل این شهر برآمده اند چنانکه یاقوت حموی در قرن ششم در کتاب مشهور معجم البلدان می گوید که خلقی از اهل علم در تمامی فنون از این شهر برخاسته اند. وجود امام زادگانی زیادی چون عبدالله، اسحاق، ابراهیم، بی بی نور، بی بی حور، بی بی سبز، مرضیه، محسن و نه تن، مساجد کهنی چون جامع(متعلق به دوران ماقبل سلجوقیان)، گلشن (قرن هشتم) و امام حسن عسگری(ع)، کلیسای جماعت ربانی، قدکگاه حضرت عباس علی(ع)، تکایا و منابر مختلف، همگی دال بر رویکردهای دینی و مذهبی مردمان گرگان زمین است. بافت تاریخی شهر متعلق به دوران قاجار و پهلوی که در مرکز شهر در محلات قدیمی میدان، نعلبندان، درب نو، دوشنبه ای، چهارشنبه ای، سرچشمه، سبزه مشهد و شیرکش چشم نوازانی می کند یکی از زیباترین نقاط دیدنی گرگان است که به جهت حفظ و نگهداری بیشتر در تاریخ 1310/6/24 با شماره 41 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده البته منازل تاریخی این بافت نیز در سالهای اخیر به دلیل اهمیت بارزشان هر کدام به صورت جداگانه ای به فهرست مزبور اضافه گردیده اند. کاخ آقا محمدخان قاجار(محل دارالحکومه شهر در دوران قاجاریه)، کاخ موزه رضا شاه پهلوی، موزه آثار باستانی و تاریخی، باغ و عمارت کنسولگری روسیه، بازار تاریخی نعلبدان که مقدسی در قرن چهارم از آن یاد کرده، مدارس علمیه عمادیه، دارالشفاء و حمام های قدیمی قاضی و میخچه گران از دیگر اماکن دیدنی شهر محسوب می شود.
پارک جنگلی ناهارخوران، النگدره، روستای زیارت و آبشار زیبای آن نیز در زمره دیدنی های طبیعی گرگان محسوب می گردد که همه ساله عده قابل توجهی از مسافران و گردشگران را به خود جذب می کنند. همچنین از لحاظ جغرافیایی و طبیعی نزدیکی گرگان به جنگل (توسکاستان یا گرمابدشت، شصت کلا و باران کوه)، کوهستان(چهارباغ و شاهکوه)، بیابان، دشت و دریا خود از دیگر ویژگی های استثنائی گرگان است.