عَـلـَـم واچینی

[سونای]

علَم­چینی و علَم­واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)

تورج رهبرگنجه




مقدمه
علَم یا جریده یکی از وسیله­های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .­این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه­ای فلزی از جنس برنج و پارچه­های مشکی و رنگین می­پوشانند .در علَم­بندی اغلب از پارچه­های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم)ع(، قرمز به نشانه سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده استفاده می­شد. نگاره­های علَم را اغلب تصاویری از طاووس­، کبوتر، چهار­گلدان و طوطی در دو طرف تشکیل می­داد. علَم­ها در گذشته اغلب یک تیغ بودند که با مرور زمان به علَم­های سه­تیغ، پنج­تیغ، هفت­تیغ و ... تا بیست ویک­تیغ مبدل شدند.


قدیمی­ترین علَم­های ایرانی در موزه» توپکاپی [1]«استانبول ترکیه نگهداری می­شوند. این علَم­ها که نمونه­ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است، در عصر حکومت ترکمن­های آق­قویونلو و قره­قویونلو وجود داشته است )بلوکباشی، 147:1380(که دسته­های مذهبی در مراسم و آیین های مختلف از آن استفاده می­­کردند. اولین نمونة این علَم­ها که پس از رواج تشیع در عهد صفوی مورد استفاده قرار گرفت عبارت بود از صفحه­ای آهنین به صورت تیغه­ای باریک و بلند که در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله قرار داشت و شعیان نام الله، محمد­)ص (و علی) ع (­و بعضاً نام مبارک و مقدس پنج تن آل عبا را به صورت نقره­ کاری یا کنده­کاری بر آن می­افزودند. تیغه باریک و بلند آهنی با صفحه­ای مدور در انتهای تیغه قرارداشت که دارای قابی از فلز بود .
دور این قاب را با شکلی چون سر اژدها تزیین می­نمودند. تصویر این نوع علَم ها را در مینیاتورهای قرن 15
میلادی می­توان دید­ (همان165: )
.


این علَم­ها بر روی دسته­ای چوبی با قاب فلزی قرار می­گرفت و پیشاپیش دسته­های عزاداری حمل می­شد. در دوره­های بعد خصوصاً در دوران زندیه و قاجار تزیینات متعددی به آن افزوده شد و عزاداران در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات آنها را به کار می­بردند. علَم در میان وسیله­های نمادین به کاررفته در مراسم دینی، به خصوص در آیین سوگواری عاشورا خودنمایی می­کرد. به کسی که علم را حمل می­نمود »­علَم کِش« می­گفتند. علَم کِش­ها معمولاً افرادی تنومند­ بودند که توان حمل علم را داشتند­. بعضی علَم­کِش­ها سالیان سال علَم را بر دوش می­گرفتند. نذر زیر علَم قرارگرفتن و یا حتی برای یک قدم تکان دادن علَم رسمی است که امروزه نیز در بیشتر روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ صورت می گیرد. علَم کم­کم نشانة مقدس عزاداری معرفی شد.



علَم بندی: علَم واچینی



علَم بندی مراسمی است که معمولاً در اغلب بقاع گیلان طی آدابی خاص انجام می­گیرد و معمولاً تا قبل از شروع ماه محرم در تمام بقاع، مساجد و دیگر اماکن مقدس کار علَم بندی) بستن علَم­­ها( خاتمه می­یابد. در گیلان علَم­ها را چوب های مخصوصی تشکیل می­دهند که معمولاً مرغوب­ترین نوع چوب­های منطقه­اند.



علم­بندی در بقاع قدیمی معمولاً با تزییناتی فلزی به ویژه در قسمت بالا ی علَم همراه است . یکی از بارزترین علا ئم آن، دو سر اژدها در دو طرف علَم است. در بقعه آقا سید ابوالقاسم واقع در بویه اشکو­، از علَمی با اژدهای دو سر استفاده می­شود. نمونة همین علَم در بقعة آقا میر­مظفر در سوستان از توابع لاهیجان دیده می­شود که بسیاربزرگ و از جنس مفرغ است . بقعة اژدها بلوچ در لشت نشاء نیز علَمی مشابه دارد
.

علَم­بندی در گیلان با روشن­کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است . شخصی که» علَم دار« نامیده می­شود، علَم را آهسته در بین مردم و در پیشاپیش سوگواران حرکت می­دهد تا زنان، مردان، دختران و پسران با بستن تکه­های پارچه و یا سنجاق کردن پول به آن به نذر خود وفا نمایند.­ در علم­بندی شاه شهیدان 72 تکه پارچه های رنگی ارزشمند به نیت 72 شهید کربلا بر بدنه علَم چوبی یا فلزی نصب می­شود
.

روستای شاه شهیدان در منطقه­ای خوش آب و هوا قرار گرفته و محوطه­ای عظیم که در نزد اهالی به صحرای شاه شهیدان معروف می­باشد آن را احاطه کرده است. این محوطه را از آن جهت صحرا می­نامیدند که با آغاز مراسم علَم­چینی و حضور قریب 50 هزار نفر در این منطقه که با مراسم سینه­زنی و عزاداری توأم است و آنان را به یاد شور و غوغای صحرای کربلا می­اندازد. مردم روستاهای اطراف از مناطق سیاهکل تا رحمت آباد رودبار از ابتدای طلوع آفتاب خود را کم­کم به منطقه شاه شهیدان می­رسانند تا مراسم علَم بندی را تماشا کنند. عَلم بعد از سه بار گردش بر دور حرم شریف، بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مراسمی بی نظیر و باشکوه در میان دستان هزاران عاشق اهل بیت) ع (به حرکت درمی­آید. ساکنان این روستا در تابستان 15 خانوار و در زمستان 45 خانوار هستند. هر تکه پارچه­ای که بر بدنة علَم بسته می­شود در حقیقت خواهش و تمنای یک حاجتمند است که از بقعه و یا امام زاده محل علَم­بندی دارد
.

مراسم علَم بندی در ماسوله که به آن »طوق بندی «­گویند در هفت شب اول محرم انجام می­گیرد­، ولی در هر بقعه­ای در یک شب بخصوص و طی آدابی ویژه انجام می­شود. کسانی که در مراسم علَم­چینی شرکت می­نمایند در مراسم علَم واچینی) بازکردن علَم­ها (نیزحضور دارند.


آنچه در مراسم علَم­واچینی قابل توجه است این که در طی ماه محرم کسانی که نذر و نیاز داشته و با بستن تکه های پارچه و یا الحاق پول به علَم از بقعة محل علَم­بندی خواهش و تمنا داشته و نیازهای آنان برطرف می­شده است، با قربانی کردن گاو و یا گوسفند و طعام دادن به زائران و یا شرکت­کنندگان در مراسم علَم­واچینی[2] نذر خود را ادا می­نمودند
.

مراسم علَم­بندی و علَم­­واچینی که از رسم­های بسیار کهن و رایج در گیلان می­باشد به سه صورت : سنتی، نیمه­سنتی و مذهبی رایج است .­علَم­بندی سنتی امروزه فقط در نقاط مرتفع کوهستان­های گیلان صورت می­گیرد که نشان از یادگارهای گذشتة تاریخ گیلان دارد. علَم­بندی نیمه سنتی در حقیقت همان مراسم سنتی است که با معتقدات دینی و اسلامی درهم آمیخته و در تعدادی از بقاع گیلان در مناطق کوهستانی و جنگلی رایج است.
علَم­بندی مذهبی که در بیشتر بقاع انجام می­­شود رنگ و بوی کاملاً اسلامی دارد و علَم­بندها سعی می­کنند از برخی سنن غیررایج پرهیز نموده و آن را در کمال سادگی و بی­پیرایگی انجام دهند
.

مراسم علَم­واچینی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. مردم در سید سرا بزرگوار در دیلمان 10 تا 15روز مانده به علَم واچینی انتظار می­کشند . بزرگترین مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی در گیلان در بقعة معروف به شاه شهیدان انجام می­شود که فاصله بستن علَم و واچیدن آن تقریباً 10 روز طول می­کشد و از جذاب­ترین رسم­های آیینی در سراسر گیلان به شمار می­رود. مردم در این روز از سراسر منطقه جلگه­ای، جنگلی و کوهستانی به بقعه شاه شهیدان می­آیند و در اطراف بقعه اتراق می­کنند. آنها بهترین و پرنقش و نگارترین لباس­های سال خود را بر تن می­کنند و هر خانواده به اندازه خود توشه به همراه دارد .­در این روز حاجتمندان و کسانی که نذر کرده بودند­­، پس از برطرف شدن حاجاتشان با قربانی کردن گاو و گوسفند به زائران اطعام می­دهند. شکوه و عظمت و نیز حضور گستردة مردم چنان است که هر سال مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی شاه شهیدان شاهد حضور هزاران توریست داخلی و بعضاً خارجی است که برای تماشا و به تصویرکشاندن این مراسم به خطة گیلان می­آیند.


در مراسم علَم­بندی در بقعة شاه شهیدان که مرقد مطهر دو تن از فرزندان شهید عبدالله بن زید بن علی بن

الحسین) ع(­ به نام­های امام زاده هادی) ع(­ و امام زاده محمد)ع( می­باشد. شخصیت های مذهبی و سیاسی در کنار مردم جنگل­نشین حضور می­یابند .­امام زاده­های فوق­الذکر پس از سال­ها نبرد با ملحدان و دست نشاندگان عباسی، سرانجام به منطقة اسپهبدان دیلمان پناه آوردند و- آن طور که در تاریخ اشاره شده است -به وسیلة فردی به نام» چهل گو­ش« از سپاهیان بی­رحم بنی­عباس به شهادت رسیدند. قاتل بی­­­رحم را از آن سبب چهل­گوش نامیده­اند که به دلیل نفوذ عمال او، اعمال و حرکات هیچ یک از سادات بزرگوار از نظر او دور نبوده و کوچک­ترین اخبار از احوال بزرگان مذهبی به گوش او رسانده می­­شد. پیکر این دو بزرگوار پس از شهادت توسط چوپانی پیدا شد و به وسیلة اهالی منطقه به خاک سپرده شد. با گسترش فضای جنگل و انبوه درختان، مدفن این بزرگواران قریب 300 سال از انظار پنهان ماند. بعد ا­ز کشف این محل مقبره­های چوبی بر آن ساخته شد و به مرور گسترش یافت. ضریح بقعه شاه شهیدان در دوره صفوی ساخته شد و بر مزار نصب گردید

.

منبع:
- بلوکباشی، علی، نخل­گردانی، تهران:­ دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1380
- مشاهدات نگارنده

پی نوشت:


[1] - توپکاپی: کاخ موزه ای که در محل تلاقی تنگة بسفُر خلیج شاخ طلایی و دریای مرمر قرار دارد . این موزه متعلق به قرن 15 میلادی بوده که پس از فتح در سال 1473 تو سط سلطان محمد فاتح به یک مرکز اداری تبدیل گردیده و در سال 1954 میلادی به موزه مبدل شد . جالب این که از بخش میانی موزه، اشیاء، لباس­ها، شمسِه و دیگر ابزار منسوب به رسول اکرم) ص( وجود دارد و بیشترین بازدیدکننده را به خود اختصاص داده است.


[2] - علَم­واچینی: یعنی بازکردن علَم­ها بعد از مراسم عاشورا.




این مقاله در فصلنامه «نجوای فرهنگ» سال سوم، شماره دهم، زمستان 1387، صص 71 تا 74 به چاپ رسیده است.




رونوشت

[سونای]

مراسم علم واچینی شاه شهیدان

مراسم علم واچینی شاه شهیدان نویسنده : ایرج هدایتی شهیدانی من اگر کافر ناپاکم و گر مسلم پاک قبله ام کوی حسین است و همین هم دین است سادات شهید علوی در منطقه گیلان از احترام خاصی برخوردارند و هرجا که آرامگاه یک شهید علوی باشد زیارتگاه مردم آن سامان است. امام زاده هادی و امام زاده محمد نوادگان امام چهارم معروف به شاه شهیدان نیز از این سادات می باشند که از احترام ویژه ای برخوردارند و با کرامتی که از سال 1362 از خود نشان دادند برادران و خواهران منطقه علاقه شدیدی پیدا کردند که از زندگی آن دو شهید با خبر شوند و حقیر بر آن شدم طبق روایات و اسنادی که موجود بود این مجموعه را گردآوری و در اختیار دوستاران خاندان ولایت قرار دهم. دهکده شاه شهیدان از نظر جغرافیایی شهیدان یکی از دهات کوهستانی عمارلو است که مردمان آن از راه گله داری امرار معاش می کنند. دهکده شهیدان از شرق به آسیا بر، جنوب شرقی میان مرز دیلمان، شمال غربی درفک، جنوب به گلنگش عمارلو منتهی می گردد. این ده دارای چشمه های گوارا و فرآورده های دامی میباشد مردم به گویش گالشی که از فرهنگ اصیلی برخوردار است صحبت مینمایند. به علت وجود امام زاده محمد و امام زاده هادی معروف به شاه شهیدان هر ساله زوار زیادی به زیارت مشرف می شوند هر ساله مردم در تابستان یک دهه علم بندی می نمایند و در یک روز علم واچینی می کنند. علم واچینی در شاه شهیدان سنتی دیرینه است و از مشتاقان بسیاری برخوردار است. جنگ نامه امام زادهمحمد و امام زاده هادی شیخ ابوسعید خوارزمی روایت می کند: چون سادات هاشمی در مکه معظمه و زید بن موسی بن جعفر (ع) بعد از مرگ آن حضرت قیام کردند عاملان مامون ایشان را گرفته و نزد وی بردند و آن ملعون اکثر ایشان را به زهر شهید کرد. حضرت سید جلال الدین اشرف نیز از آن سادات بود که به قم هجرت نمودند و بعد از سفر به چند شهر ایران و ترویج دین مبین اسلام به گیلان امد تا در این منطقه که ملحد دیلمانی، چهل گوش چمنی و سردمداران دیگر الحاد زندگی می کردند، ترویج اسلام نمایند ولی طرفداران زور و تزویر با حضرت به جنگ مسلحانه پرداختند. امام زاده هاشم و جمعی دیگر از سادات نیز از مدینه به گیلان آمدند تا حضرت را یاری نمایند، بعد از جنگ زیاد در اکثر بلاد گیلان حضرت سید جلال الدین اشرف و دیگر سرداران لشکرش شهید شدند. بقیه امام زادگان و سادات متفرق گشته و هر کدام را کفار به نوعی شهید نمودند. طبق روایات زیادی امام زاده محمد و امام زاده هادی، که نوادگان امام چهارم بودند دو یار جوان حضرت سید جلال الدین اشرف بودند که بعد از شهادت ایشان با عده ای از سادات به کوههای دیلمان و دامنه های کوهستانی درفک عزیمت نمودند، زیرا منطقه هم از نظر استراتژیک جنگی مساعد بود و هم مردم ستم دیده آن دیار آمادگی پذیرش اسلام را داشتند. برابر روایات چهل گوش چمنی که یکی از دشمنان بزرگ اولاد علی (ع) به حساب می امد مقر حکومتش در تالش کول دیلمان بود. از پایگاه سادات اطلاع حاصل نموده عده ای را به جنگ با ایشان و به محل شهیدان عمارلو می فرستد و پس از جنگی شدید در منطقه امام زاده هادی از فرق سر و امام زاده محمد از پهلو ضربه خورده شهید می شوند. و هر یک از یارانشان نیز به طریقی شهید می گردند. یکی از دوستداران این خاندان که در منطقه به شغل چوپانی اشتغال داشته خوابی میبیند که پیکر مطهر این دو شهید و یارانشان را در تابوتی قرارداده و با وجود فشارهایی که از طرف جیره خواران دستگاه عباسی به وی وارد می شده دفن میکرد تا زمانی که شیعیان منطقه بر ایادی چهل گوش مسلط می شوند ساختمانی مجلل بر روی این دو امام زاده بنا می کنند که به نوع خود در آن زمان در منطقه بی نظیر بوده زیرا بنایی است آجری و در آن زمان در منطقه آجری وجود نداشته با حفاری هایی که بعدا در اطراف نموده اند کوره ای آجر پزی کشف شده که به احتمال زیاد آجر ساختمان بقعه در آنجا پخته شده است. میخ های ساختمان نیز صیقل ساخت و چکشی و چوبش تبری تراش می باشد در کتاب تاریخ گیلان نوشته آقای کشاورز آمده است که ساختمان بقعه مربوط به 700 سال پیش است. به استناد نوشته وی بدنه ضریح چوبی را که احتمالا دومین ضریح بقعه می باشد مرحوم ملا محمد حسین رشتی و مرحوم میر ظهیر و نجاری که در آن زمان از نظر صنعت درودگری بی نظیر بوده و از سراوان رشت به زیارت مشرف شده ساخته و بر روی آرامگاه امام زادگان می گذارند. بعد از گذشت سالها و همت اهالی منطقه و مسئولین وقت اوقاف استان گیلان در تابستان 1362 ضریحی فلزی ساخت آقای ایرج پنیرچی از رشت جایگزین ضریح چوبی می شود با برداشتن ضریح قدیمی حاضرین به دو شهید نورانی برخورد می نمایند . واقعه ای که همه را به حیرت وا داشت در تابستان سال 62 هنگام تعویض ضریح کهنه بقعه شاه شهیدان حاضرین با پیکر پاک دو سید جوان و نورانی و روحانی که بدن یکی کامل و دست نخورده و بدن دیگر نیز پوست بر بدن چسبیده و جدا نشده بر میخورند که آثار ضربت شمشیر بر فرق سر مشخص و اثر ضربه تیرِ کمان بر پهلو هویدا بوده. این واقعه نظر خبرنگاران و دست اندرکاران رسانه های گروهی و صاحبنظران و مسئولان را جلب نمود که مدیر کل اوقاف استان گیلان و مسئولان دیگر بمحل مذکور رفته و جریان را صورت جلسه نمودند. فلسفه مراسم علم واچینی در شاهشهیدان سالیان پیش مردم شهیدان، ییلاق و قشلاق می کردند و زمستانها را در دشت گیلان در روستاهایی مانند تازه آباد جانگاه، دوست لات، خرارود، زراوا، سلش، راهدار، پشته، دولدیم، کاورود، شهربیجار، موش بیجار، دیلم ده، رودسرا، گیل زا رو، لاپا سرا، زندگی می کردند یا در کلهت هایی گاوکل، تنگ رود، میان لنگه، کلدم سرا، مار سرا، و کلارده به سر می بردند. اگر در مدت اقامت این افراد در دشت گیلان یا کهلت کسی فوت میکرد با اینکه راه مال رو برفگیر و صعب العبور بود افرادی جمع می شدند حتی اگر با اسب و قاطر هم میشد جسد را به شاه شهیدان می رساندند و در صحن امام زادگان دفن می نمودند این سنت در حال حاضر هم وجود دارد و چون بیشتر ماه محرم مصادف می شد با فصولی که اهالی در حال کوچ بودند بنا بر این در فصل تابستان که همه در شهیدان اقامت داشتند یک دهه در کنار امام زادگان شاه شهیدان و بر مزار درگذشتگان خود علم بندی نموده و به عزاداری می پرداختند و در روز دهم علم واچینی می کردند. شکل علم علم عبارت از چوبی به اندازه سه متر و قطر پانزده سانتیمتر که نوک چوب متصل به پنچه فلزی که منقوش به آیات قرانی است می باشد است. طرزبستن علم ”علم دودی“ ریش سفید محل متولی بقعه و هیئت امنا با کمک اهالی و زواری که جمع هستند نمدی که از پشم گوسفند درست شده جلوی بقعه رو به قبله می اندازند و بالای آن متکایی می اندازند نوک چوب را روی متکا قرار می دهند و بعد متولی پارچه هایی را که زوار به عنوان نذری آورده اند به دست ریش سفید داده و یکی یکی تا اندازه ای که ممکن و معقول باشد به دور چوب می بندند. مداحی هم از جریان حرکت اهل بیت حضرت سید الشهدا به کربلا نوحه سرایی مینماید اهالی و زوار حاضر سینه زنی می کنند البته این موضوع با خبر دادن قبلی به اهالی می باشد. علم بندی حتما باید در روز چهار شنبه صورت گیرد تا جمعه هفته بعد مراسم علم واچینی انجام بگیرد. سپس علم را در سمت قبله داخل مسجد محل در دیوار جنوبی به روی دو چوب قرار می دهند و مدت ده شب اهالی در مسجد جمع شده وبه سخنرانی روحانی گوش میدهند و آنگاه به سینه زنی می پردازند. در این ده شب هیئت امنا مسجد شخصی را با عنوان علم پا (پاینده و مراقب علم) استخدام می کنند که بعد از اتمام مراسم سینه زنه در مسجد می خوابد معتقدند که تنهاگذاشتن علم کراهت دارد. هر شب از حضار با چای پذیرایی نموده و در مسجد برای فقرا از مردم پول جمع آوری می نمایند و به مداح روحانی علم پا قهوه چی و خادم مسجد می دهند. علم واچینی در روز دهم از مراسم علم بندی در شاه شهیدان علم واچینی انجام می گیرد که بسیار دیدنی و در بیشتر نقاط گیلان دارای آوازه ای می باشد تعزیه خوانی در روز علم واچینی تعزیه خوان های دوره گرد نیز چند مجلس تعزیه می خوانند که این افراد بیشتر از شهرستان قزوین می آیند و از مجالس تعزیه معروف تعزیه طفلان حضرت مسلم است چون ریشه فرهنگی در منطقه دارد و از طرفداران زیادی در منطقه برخوردار است. در این مراسم مراثی و نوحه های مخصوصی خوانده میشود. هم چنین مسیر حرکت سینه زنان نیز از پیش تعیین شده و با آداب مخصوصی همراه است. منبع

[سونای]

عکس هایی از شاه شهیدان امامزادگان مدفن در روستای شاه شهیدان امامزادگان محمد وهادی معروف به شاه شهیدان زیارت این امامزادگان و دیدن این روستا رو بهتون پیشنهاد می کنم.ضمنا مراسمی تحت عنوان علم واچینی همه ساله در میانه ی مرداد ماه در این مکان برگزار میشه که عکسهایی از این مراسم هم براتون دراین قسمت گذاشتم.لازم به ذکره ، این مراسم به مدت ١٠ شب همراه با سینه زنی و نوحه خوانی برگزار شده که در بعد از ظهر روز جمعه که همان روز علم واچینی است پایان می یابد.

شاه شهیدان - علم واچینی ١٣٨٩

طواف به دور حرم شاه شهیدان به همراه علم

مراسم علم چینی شاه شهیدان مرداد ماه ١٣٨٩

علم و حرم

اعتقاد

نگاه به علم

ارادت

حاجت

شفا

سیل جمعیت در روز علم واچینی شاه شهیدان

علم واچینی شاه شهیدان مرداد 1389

زیارت

امام زادگان محمد وهادی معروف به شاه شهیدان

شاه شهیدان

10 شب قبل از مراسم علم واچینی مراسم سینه زنی برگزار می شود

شب در کنار شاه شهیدان

شاه شهیدان


منبع