نگاهی به آیین های کهن گیلان

[Almas Parsi]

نگاهی به آیین های کهن گیلان

رسوم و خصلت های فرهنگی گیلانی ها با توجه به تعدد قومی و گوناگونی لهجه ها بسیار زیاد است که متاسفانه بعضی از آداب و آیین های مردمی این خطه به مرور در حال فراموشی است.به گزارش خبرگزاری مهر، احیای این آئین ها نیازمند برنامه ریزی هدفمند و همچنین تلاش مضاعف و تعامل همه جانبه دارد که باید مسئولان به این مهم توجهی ویژه داشته باشند.گستردگی رسوم و خصلت های فرهنگی گیلانی ها با توجه به تعدد قومی و گوناگونی لهجه ها بسیار زیاد است متاسفانه بعضی از آداب و آئین های کهن و ماندگار مردمی این خطه به مرور در همهمه زندگی شهری رو به فراموشی و برخی دیگر کم رنگ شده است.جشن “تیرماسیزه” در بایگانی تاریخ از مراسم متداول گیلان در گذشته “آب بازی” بود که امروز کمتر اثری از آن می توان یافت، این جشن در شرق استان و غرب مازندران به ” تیرماسیزه” به معنی سیزدهم ماه تیر مشهور شده است. کتاب “عالم آرای عباسی” با توجه به اینکه در تقویم دیلمی سال ۳۶۰ روز بود و پنج روز آخر به حساب نمی آمد، مراسم آبریزان را با محاسبه ایام “خمسه مسترقه” یعنی همان پنج روز آخر سال و افزودن آن پس از پایان سه ماه بهار، در روز ۱۳ ماه تیر محاسبه و می افزاید: در میان عجم یعنی ایرانی ها این روز به روز آب پاشان معروف است. در این مراسم بزرگ و کوچک، مذکر و مونث به کنار دریا می رفتند آب بازی و به طرب و خرمی می پرداختند و به راستی مراسمی تماشایی به وجود می آمد. همچنین از مراسم های دیگر این روز فال گیری و ” لال شوش زنی” است، دراین مورد بزرگ خاندان بر بدن اهل خانه، دامها و نیز به در و دیوار و همه چیز چوب می زد و خاموشی اهل خانه در برابر ضربات ترکه چوب، به باور آنها باعث برکت و رونق اقتصادی و معیشتی آنان می شد. اجرای یک نمایش عروسکی به نام “آینه تکم” از دیگر مراسم قبل از سال نو بود که در نواحی غربی استان گیلان انجام می شد. ” تکم چی ها” از آذربایجان به نقاط هشتپر و حتی انزلی و رشت می آمدند و پیام آور رسیدن سال نو و نوروز می شدند. ” تکم” عروسکی به شکل بز بود که به دسته ای متصل می شد و آن را با پارچه ها و منجوق های رنگی و پر می آراستند و با بالا و پائین بردن دسته ای که از میان چوبی سوراخ دار می گذشت، آن را به حرکت و جنبش وا می داشتند. در کنار این نمایش با صدای دو چوب که به هم می خورد و آهنگی شاد را تداعی می کرد، تکم چی ها ترانه هایی خوش آهنگ می خواندند. “لافند بازی” از نمایش های سنتی گیلان است از نمایش های سنتی گیلان که بیشتر در جشن های مثل عروسی، عید نوروز یا در بازارهای هفتگی اجرا می شد “بند بازی ” است، در گیلان به آن “لافند بازی” نیز گفته می شود و مانند همان بندبازی در سیرک است. نمایش بر روی طنابی که از روی دو میله فلزی و چوبی محکم و ضربدری شکل گذشته و در دو طرف مهار شده است، انجام می شود. اصلی ترین فرد نمایش ” پهلوان” نام دارد که بر روی طناب ها با پای برهنه راه می رود و برای تعادل خود چوبی بزرگ به نام لنگر در دست می گیرد. پهلوان با ایستادن داخل تشت یا قابلمه بر روی طناب راه می رود، گاه با دوچرخه ای که لاستیک آن را برداشته اند فواصل دو تیر را می پیماید، قرار دادن صندلی داخل یک سینی و نشستن روی صندلی و حفظ تعادل در همان حالت از جمله عملیات دشوار این افراد است. در پایین طناب شخصی که لباس مسخره ای پوشیده و به ” یالانچی پهلوان ” مشهور است با لودگی و مسخرگی به تقلید از پهلوان می پردازد، نقاره چی و سرناچی نیز با نواختن آهنگ، تماشاگران را در فضای شاد این نمایش سهیم می سازند. “کشتی گیله مردی” که امروزه همچنان پای برجاست، یادگار صلابت و دلاوری مردم این خطه است، کشتی “گیله مردی” ریشه در تاریخ دارد. کشتی گیران گیله مرد مراتب خاصی از قبیل تنگوله یا نوچه، پهلوان، سرپهلوان یا میدان دار دارند، این کشتی در محوطه ای محصور به نام “سیمبر” یا “سبزه میدان” در تابستان، اعیاد و عروسی ها انجام می شود. کشتی گیران که شلوارهای به نام “لاسپار” به پا دارند با بالاتنه لخت، نخست به حضار احترام می گذارند و سپس با حرکات نمایشی قدرت خویش را به رخ حریفان می کشانند، این حرکات نمایشی “فوزوما” یا “فزّومما” خوانده می شود.“کشتی گیله مردی” یادگار صلابت و دلاوری مردم خطه شمال ایران
پس از رجزخوانی، حریف با کف زدن به او پاسخ می دهد، نبرد نخست با حواله کردن مشت ها آغاز و این بخش در موارد بسیار منجر به مجروح شدن و شکستگی استخوان یکی از طرفین می شود. در این کشتی هرگاه دست یکی از طرفین با زمین برخورد کند بازنده محسوب می شود، جایزه این مسابقات به صورت غیر نقدی و شامل پارچه، آینه، پیراهن، گوسفند، گاو و غیره است، به این جایزه “برم” می گویند. “ورزا جنگ” از رسوم و نمایش های دیرین گیلان و بعضی از نقاط ایران است، در گیلان به آنها “ورزا” یا “ورزو” گفته می شود، گاوهای جنگی از سوی ملاکان یا روستایی های مرفه نگهداری و فقط به درد مبارزه و جفت گیری می خوردند. این گاوها از شاخ های محکم برخوردارند که وسیله دفاع و حمله آنهاست، کوهان پشت ورزاها به آنها صلابتی می بخشد که هنرمندان سفالگر هزاران سال قبل را به الهام و ساخت شمایل سفالی آنان واداشته است، ساخت سفالینه های قرمز رنگ ملهم از این گاوهای نر زورمند از مشخصه های هنر باستانی گیلان است. از دیگر آئین و جشن های این خطه که به مقاطع مختلف زندگی یک فرد از تولد تا مرگ مربوط می شود شامل مراسم فرزند خواهی و آداب و رسم های تولد، گاز فروشان “دندون فروشان”، ختنه سوران و آئین ازدواج، عقد کنان، حنابندان، گیشه بری و آداب و مراسم سوگواری است. “گیشه بری” بردن عروس به خانه داماد را به اصطلاح گیشه بری می گویند که با هیجان ترین قسمت از مراسم عروسی و نقطه اوج این مراسم است، در این هنگام صدای ساز و نقاره، ترانه خوانی و مبارکباد فضا را آکنده می کند. “گیشه بری” جلوه ای از هیجان و شادیدر مناطق مختلف استان گیلان این مراسم با شیوه های خاصی انجام می گیرد، در شرق گیلان نهالی را که از خانه پدر عروس کنده اند، همراهش می کنند و این نهال را عروس و داماد، با هم در خانه داماد می کارند. در بعضی از روستاهای غرب و شرق استان مادر عروس پای خروسی را که از مادر داماد گرفته با رشته های رنگین ابریشمین به پای مرغ می بندد و آن مرغ وخروس را با عروس همراه می کنند تا در خانه داماد بند از پای آن بر گیرند و در لانه ای که آماده کرده اند،جایشان دهند. در خیلی از نقاط گیلان نان وآرد را در سفره ای به کمر عروس می بندند تا با خود خیر و برکت به همراه داشته باشد و به این ترتیب عروس عازم خانه بخت می شود اما قبل از آنکه پا را از خانه بیرون بگذارد در هر منطقه بنا به رسم برادر یا دایی عروس جلوی در را می گیرد تا چیزی از عروس بگیرد و به آنچه دریافت کرده “درسری” و در برخی مناطق “ودائیانه” می گویند. در مناطق شرق گیلان به ویژه روستاهای کوهستانی دیلمان، عروس از هر جوی آب روان که بگذرد بخشی از مهریه خود را به حضرت فاطمه الزهرا (س) می بخشد و جمع این بخشش ها را ازمهریه او کم می کنند. در نیمه راه داماد با دو تن ساقدوس و سلدوش به پیشواز عروس می آید و یک نارنج، پرتقال و سیب یا یک تکه قند به طرف عروس پرتاب می کند که مفهوم برکت خواهی و طلب نیک بختی درآن نهفته است. به هر حال همه آیین و سنتی هستند که از سال های دیرین در گیلان کهن برگزار می شد اما با وجود این همه زیبایی در این آداب و سنن متاسفانه بیشتر این رسم و آداب به ورطه فراموشی و غفلت سپرده شد. بی ‌اعتنایی به آداب و رسوم کهن منجر به بی‌ هویتی و سردرگمی آیندگان می شودیک پژوهشگر و نویسنده گیلانی در این باره گفت: آداب و رسوم کهن، ارثی گرانقدر و پربهاست که بی ‌اعتنایی به آن می ‌تواند منجر به بی‌ هویتی و سردرگمی آیندگان شود. محمد بشرا در پاسخ به این پرسش که آگاهی و شناخت از آداب و رسوم کهن گیلان چه شناختی از مردم این ناحیه از ایران به ‌دست می ‌دهد، افزود: وقتی به مطالعه این آداب و رسوم پرداخته می ‌شود، در خواهیم یافت که مردم این سامان تا چه اندازه به رگ و ریشه‌ های فرهنگی و باستانی خود توجه ویژه داشته ‌اند. وی عنوان کرد: مردم این سامان به فرهنگ و آداب و سنن خود افتخار و بدان وابسته بوده‌ و قرن ‌های متمادی با آنها زیسته و باور داشته‌ اند. پژوهشگر و نویسنده گیلانی گفت: در حال حاضر پژوهشگران و محققان وظیفه دارند این آداب و رسوم را از پس پرده فراموشی به ‌در آورند و بشناسانند و غباری را که به مرور سال ها از خرافه‌ پرستی بر آنها نشسته است، پاک و تقدیم مردم کنند و بگویند که اینها خرافه و گزافه نیستند، بلکه متن حقیقت زندگی هستند. وی همچنین در پاسخ به این سئوال که این مراسم ها به ‌طور خصوصی و کمرنگ از سوی مردم رعایت می ‌شود، برای عمومی کردن و رسمی کردن این مراسم ها، نهادهای متولی و سازمانهای شهری چه نقشی می ‌توانند داشته باشند، یادآورشد: این آداب و رسوم از نظر مردم عمومی و رسمی است، اما متاسفانه به دلیل پاره ‌ای از گسل ‌های که به مرور زمان و به دلایل مختلف به‌ وجود آمده نسل تازه که باید تداوم ‌بخش این آداب و رسوم باشد از آنها غافل و کناره گرفته از اینرو باعث وقفه و فراموشی این گنجینه های کهن شده است.احیای فرهنگ سنتی و آیین های قدیمی از راه های اصلی مقابله به تهاجم فرهنگیمدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان گفت: احیای فرهنگ سنتی و آئین های قدیمی از راه های اصلی مقابله با تهاجم فرهنگ غربی در جامعه است. امید عزیزی با اشاره به اینکه فرهنگ مردم گیلان بسی کهن است و عمیق و ژرفکاوی در این گستره فرصتی فراخور خود می طلبد، اظهارداشت: هر کشور و هر فرهنگ‌ آداب‌ و رسوم‌ و سنت های‌ با قدمت‌ تاریخی‌ دارد که‌ از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر انتقال‌ یافته‌ است. مدیرکل میراث فرهنگی گیلان گفت: این‌ آداب‌ و سنن‌ بسیار معنا دارند و به‌ بیانی‌ وجه‌ مشترک‌ افراد یک‌ مرز و بوم‌ را تشکیل‌ می‌ دهند، بخشی‌ از این‌ سنت ها هویت‌ ملی‌ یک‌ قومند و به‌ وسیله‌ آن‌ در دنیا شناخته‌ می‌ شوند. وی ادامه داد: بسیاری‌ از اعیاد ملی‌ و مذهبی‌ این خطه از ایران با آداب‌ و رسوم‌ خاصی‌ برگزار می‌ شوند، هر کدام‌ از این‌ مراسم‌ و رفتارهای‌ مرتبط‌ با آن‌ فلسفه‌ خاصی‌ دارند که باید احیا شوند. فرماندار لاهیجان نیز گفت: هویت هر ملتی بزرگترین سرمایه اوست، ملت هایی که هویت واقعی و اصیل خود را حفظ کرده اند از گزند بسیاری از تهاجمات فرهنگی بیگانگان مصون مانده اند. محمد آقاجانزاده افزود: فرهنگ نه تنها هنر و ادبیات را در می گیرد بلکه شامل آئین های زندگی، حقوق اساسی نوع بشر، نظام های ارزشی، سنت ها و باورهاست. وی اظهارداشت: هرجامعه از طریق فرهنگ، خود را از دیگر جوامع متمایز و همواره با انتقال سنت ها، ارزش ها و اعتقادات به نسل جدید ضمن حفظ هویت قومی آن را بازسازی می کند.لزوم حفظ و صیانت هویت فرهنگیفرماندار لاهیجان ادامه داد: شناخت فرهنگ عادات و شیوه زندگی هر قوم و تلاش برای حفظ آن در میان نسل جوان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بدون شک در تمامی بخش های استان گیلان شیوه های متفاوت زندگی، گویش ها و لهجه های مختلف، باورها و اعتقادات، مراسم عزاداری و جشن ها، موسیقی و بایاتی ها، داستان های جالب و متنوعی وجود دارد که آشنایی آحاد مردم به ویژه نسل جوان جامعه می تواند ضمن حفظ و نگهداری این گنجینه های فرهنگی بر غنای آن بیفزاید.

منبع: خبرگزاری مهر