دوازده گام به سوی نوآوری در مدیریت فرهنگی با استناد به قرآن کریم وسنت رسول اکرم(ص)

[میلاد صفری]

دوازده گام به سوی نوآوری در مدیریت فرهنگی با استناد به قرآن کریم و سنت رسول اکرم
با ایمان به این نکته که نوآوری را باید بر پایه و استناد به محکمات دین و قرآن استفاده از سنت اولیاء دین و هماهنگ کردن آن با زمان و مکان ومخاطب انجام داد و از آنجا که حداقل در بیست آیه از قرآن مجید درباره مدیریت فرهنگی و تبلیغی پیامبر اکرم راهکار ارائه شده است، در این مقاله با استفاده از قرآن مجید و سنت پیامبر اسلام (ص) در کلام امیر سخن علی علیه السلام در نهج الیلاغه درباره نوآوری های مدیریت فرهنگی بحث خواهد شد.

خداوند متعال در آیه 25 سوره مبارکه نحل خطاب به پیامبر اسلام (و به پیروی از او هر مسلمان دلسوخته ای که متعهد به تبلیغ دین اسلام و پیروی از فرامین خداوندی است) می فرماید:
«اُدعُ اِلی سَبیلِ ربِّکَ بِالحِکمهِ وَ المَوعِظهِ الحَسَنَه وَ جادِلهُم بِالَّتی هِیَ اَحسَن»

گام اول: در تبلیغ و انتقال مفاهیم فرهنگی و تربیتی هدف گذاری روشن است. یعنی هدف کلی فعالیت های فرهنگی تبلیغی باید راه پروردگار (سبیل ربک) باشد. از آنجا که در سوره حمد و چندین جای دیگر قرآن از کلمه صراط به معنی راه استفاده شده و در این آیه شریفه و جند آیه دیگر از کلمه سبیل استفاده شده است و همچنین کلمه طریق نیز به معنی راه ترجمه می شود ، بهتر است بدانیم که صراط به راهی گفته می شود که استقامت و راستی و پایداری در آن مهم است، سبیل به راهی گفته می شود که پهنا و گستره زیادی دارد و طریق به راه هموار گفته می شود پس سبیل الله یا سَبیلِ رَبِک راه پهناور خداست.
گام دومی: که در مدیریت فرهنگی و تبلیغ اهمیت دارد وسعت دید و کلان نگری است. (توجه فرمایید که جمع سبیل را سُبُل می گویند ولی صراط یکی بیشتر نیست و جمع بسته نمی شود، مانند اتوبان یا آزاد راهی که چندین باند در آن جای گرفته است.)
گام سوم: تنوع راهبردها و راهکارها و استفاده از فرصت های گوناگون است. همان گونه که پیامبر اسلام از فرصت حج برای رساندن سخن خدا استفاده می کردند، از ارسال نامه برای فرمانروایان جهان، تربیت و ارسال مبلغ به قبایل مختلف و حتی ازدواج با زنان سالخورده قبایل گوناگون جهت استفاده از حمایت آن قبیله و ایجاد فرصتی برای سخن گفتن با کسانی که در اثر تبلیغ مخالفان، از شنیدن سخنان رسول خدا فراری بودند.
گام چهارم: در مدیریت فرهنگی دعوت با حکمت است. حکمت از محکم بستن (مثلا لجام اسب) گرفته شده و دانش و آگاهی استوار و پایداری است که مخدوش نمی شود (مثل دو دو تا چهارتا) و اگر چه در زبان فارسی به علوم عقلی حکمت گفته می شود در قرآن حکمت به معنای دانستن راه خوب زندگی کردن است و در قرآن مجید آیه 269 سوره بقره آمده است که مَن یُؤتَ الحکمه فقد اُوتِیَ خَیراً کَثیرا: یعنی به هر کس حکمت داده شود خیر فراوانی به او داده شده است. پس برای مدیریت فرهنگی باید گفتار و کردار مدیران حکیمانه باشد یعنی محکم، استوار و بدون لغزش و تردید. متقابلا یکی از آفات بزرگ فرهنگی معقول، متقن و مستحکم نبودن محتوای تلیغ و استناد به خواب ها و برداشت های نا صواب از متون دینی است.
گام پنجم: در مدیریت فرهنگی استفاده از موعظه حسنه است یعنی علاوه بر معقول بودن (حکمت) باید فعالیت فرهنگی مقبول هم باشد. در کلمه موعظه آسیب شناسی و اصلاح طلبی دوشادوش یکدیگر است. خود خداوند هم واعظ است. پیامبر اکرم و همه مدیران فرهنگی نیز باید واعظ باشند چون در موعظه نقص و مشکل مخاطب و راه کمال و حل مشکل بیان می شود باید ابتدا اعتماد سازی کرد که منافع شخصی واعظ یا مدیر فرهنگی و مبلغ مطرح نیست؛ بلکه نفع شنونده و مخاطب مطرح است. حتی والدین نیز هنگام موعظه به فرزندشان باید با صداقت و به روشنی به فرزندشان بیان کنند که راهکار ارائه شده توسط والدین به نفع خود فرزند است. اگر چه ممکن است این نفع زودرس نباشد اما با افق دید وسیع تری که والدین دارند او را از کاری که برای او ضرر دارد منع و به کاری که سودمند است توصیه می کنند.
گام ششم: حسنه و نیکو بودن روش بیان در کار های فرهنگی است. از جائی که مخاطب فعالیت های فرهنگی دوست دارد، باید شروع کرد و به جایی که صحیح است و خدا دوست دارد رساند. ( در ره دوست به هر حیله رهی باید کرد، اما خود این راه و وسایل آن نباید غیر شرعی باشد بعنی هدف وسیله را توجیه نمی کند، بلکه در راه صحیح از بهترین وسیله ها باید استفاده کرد نه هر وسیله ای) به عنوان مثال با وجود اینکه لقمان حکیم فرزندی نداشته است ولی چون جوانان جامعه خود را دوست داشته است به آنان با عنوان پسرم خطاب خود را آغاز می کند که محبت پدرانه سرآغاز پذیرش سخنان بعدی باشد. و امیرالمومنین علی علیه السلام که امیر بیان نیز هستند در نامه 31 نهج البلاغه که جامع ترین منشور تربیتی است، توصیه هایی به امام حسن مجتبی علیه السلام می کنند که از نحوه بیان این وصایا به فرزند چهل ساله و با کمال خودشان متوجه می شویم که در واقع روی سخن با ماست.
گام هفتم: و جادلهم بالتی هی احسن: جدال به معنی بافتن و پیچیدن است مثل بافتن مو. و در جدال فرهنگی باید ابتدا حرف و منطق طرف مقابل را دانست و فهمید و سپس از خود آن حرف و منطق برای مقابله استفاده کرد تا پذیرش مطلب آسان تر باشد.
گام هشتم: در جدال فرهنگی روش کار باید احسن باشد. یعنی مدیر فرهنگی تلاش کند که مخاطب از زمین بلند شود نه اینکه زمین بخورد، از سقوط او جلوگیری و به عروج دعوتش کند.
گام نهم: «اِنَّ رَبَّکَ هُوَ اَعلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبیلِهِ وَ هُوَ اَعلَمُ بِالمُهتَدین»؛ بدرستیکه پروردگار تو داناتر است به اینکه چه کسی از راه او گمراه شده و چه کسی هدایت شده است. یعنی مدیر فرهنگی باید مسؤولیت خود را خوب و تمام و کمال انجام دهد و از بهترین راهکارها و مناسب ترین آنها برای هر مخاطب استفاده کند و نوآوری و ابتکاراتی که به کار می برد در مسیر خدا باشد و در روش مدیریت خود از مسیر منحرف نشود ولی باید بداند که خداست که هدایت دلها را به عهده دارد و مدیر فرهنگی علاوه بر تلاش صحیح و پیگیر برای هدایت مخاطب دعا کند و اگر چنین تاثیری در مخاطب دید خدا را شکر کند چون هدایت به عنایت اوست.
و نیز در آیه شریفه 108 سوره یوسف خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام دستور می دهد که : «قُل هذِهِ سَبیلی اَدعوا اِلَی اللهِ عَلی بَصیرهٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعنی». یعنی بگو دعوت به سوی خدا با بصیرت و روشن بینی این راه من است (من و هر کس که از من تبعیت می کند).
دهمین گام: در مدیریت فرهنگی نیروسازی و پرهیز از منحصر به فرد شدن و قائم به شخص بودن مدیریت فرهنگی است.
یازدهمین گام: تبدیل برنامه دعوت به یک فرهنگ در جامعه به نحوی که هیچ حادثه و رخداد بزرگ سیاسی و بلایای طبیعی و مانند آن هم نتواند مانع آن شود ( به عنوان مثال در کشور ما عید نوروز و عزاداری برای امام حسین علیه السلام تبدیل به فرهنگ شده است. یک دهه نظام پلیسی خشن رضاخان پهلوی نتوانست عزاداری برای امام حسین را از این ملت بگیرد و حتی اگر شده مخفیانه و در سرداب ها و زیرزمین ها این مراسم انجام می شد و اگر مغول ها نیز تلاشی برای حذف جشن نوروز کردند ملت ایران آنچنان مغول ها را تحت تاثیر قرار دادند که ایلخانان مغول نیز مشتاق این رسم باستانی شدند و یا در زمان حکومت عباسیان، مردم ایران در نوروز به دیدار امام کاظم علیه السلام رفته و هدایای نوروزی می بردند و این فرهنگ از سوی امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام مورد تایید قرار گرفت).
دوازدهمین گام: علی بصیره؛ کسب روشن بینی و بصیرت که در برگیرنده تقریبا تمام نکات قبلی است و مدیر فرهنگی اگر بیگُدار به آب بزند، اگر بنام نوآوری با فرهنگ های صحیح جامعه مقابله کند و بجای فرهنگ سازی به فرهنگ سوزی روی آورد، شکست مدیریت خود را (و شکست آرمان ها و ایده هایی که برای تبلیغ آنها خود را موظف می دانسته) نزدیک می کند. روشن بینی لازم جهت شناخت محتوای پیام و انتخاب راه و روش صحیح بیان پیام و همچنین شناخت کافی از مخاطب شرط لازم جهت شروع و استمرار مدیریت فرهنگی است.
در پایان اشاره ای به خطبه 95 نهج البلاغه ضروری به نظر می رسد که امام علی علیه السلام در توصیف مدیریت موفق فرهنگی پیامبر خدا (ص) با اشاره به شرایط بسیار بد جامعه در زمان بعثت پیامبر اسلام نتیجه می گیرد که اعتماد سازی و پایداری بر طریقی که مردم را دعوت می کردند ، عمل عاشقانه به همان دستورات، سلامت نفس و استفاده از حکمت و موعظه حسنه این مدیریت موفق بوده است. همچنین آن حضرت در مورد شیوه دعوت نبی مکرم اسلام میفرماید :«طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّه». یعنی طبیبی که مانند دوره گردها به دنبال مخاطب می گشت و ضمن بیماریابی دلسوزانه به درمان دردهای آنان همت می گماشت و حتی زمانی که سنگبارانش می کردند می گفت: «خدایا آنان را ببخش و عذاب نکن» !
امید است در مسیر مدیریت فرهنگی نیز رسول خدا را به عنوان اسوه و الگویی نیکو برگزینیم.