کنکاشی در فلسفه پراگماتیسم تجربی چارلز پیرس

[نارون1]

کنکاشی در فلسفه پراگماتیسم تجربی چارلز پیرس


فلسفه ورزی در قفس تجربه گرایی



پیرس پایه‌گذار مکتب پراگماتیسم و اندیشمند عمل‌گرای اروپایی است که در مقاله‌ خود با عنوان «چگونه به اندیشه‌ های خود وضوح بخشیم» جوهر مکتب پراگماتیسم و اصالت عمل را بنیان نهاد. از دید او انسان با تشخیص عملی بودن یک ایده و فکر در جهان خارج می تواند به محتوای آن اندیشه و نظر پی ببرد. پیرس تلاش نمود تا وضوح یک اندیشه و فکر را با مسئله عینیت و ظهور آن در عرصه جامعه توضیح دهد.


چارلز ساندرز پیرس «‍Charles sanders peirce» فیلسوف و متفکر قرن نوزدهم اروپا، بیشترین آوازه خود را مدیون این مسئله است که بنیانگذار مکتب پراگماتیسم یا اصالت عمل و عمل گرایی می باشد. پیرس در مقام یک فیلسوف، شخصیت عجیبی به شمار می آید، زیرا هیچ کتاب و رساله‌ای در باب افکار و عقاید خود انتشار نداد. تنها منبع فلسفه او، مقالات متعددی است که در مجلات دانشگاه چاپ می شد.


پدر وی، بنجامین پیرس ریاضیدان بزرگ دانشگاه هاروارد بود و او در سایه فضای فکری و مقام علمی پدرش تربیت یافت. موقعیت علمی و دانشگاهی پدر از هر جهت در تکامل و پرورش فکری پیرس نقش مهمی داشت، او همواره در برخورد مستقیم با آموزه‌ها و دانش پدر قرار داشت، از سوی دیگر بزرگ ترین اندیشمندان و متفکران به خانه آنها رفت و آمد داشتند و چارلز از هر جهت حمایت می شد تا فکر و ایده‌ای مستقل و نوین داشته باشد.


بنجامین پیرس، شخصاً تعلیم و تربیت فرزند خود را به عهده گرفت و تلاش نمود تا نظرگاه فکری و فلسفی مناسبی را در چارلز پرورش دهد. علاوه بر علم و دانش پدر، کتابخانه و رسالات متعدد نیز در اختیار وی بود. بدین ترتیب اصالت آرای و دیدگاه پیرس حاصل شیوه تربیتی و آموزشی پدر یعنی بهره‌ گیری از فنون دیالکتیک بوده است. در این زمینه پدرش چند مسئله را به او می داد و پیرس به تنهایی آنها را حل می کرد و در تحلیل پاسخ‌ها از مواضع پدر بهره می برد.


پیرس با بهره‌ گیری از وجود پدر، از همان کودکی استعدادهایش شکوفا گشت به نحوی که در هست سالگی مباحث شیمی را مطالعه می کرد و در سیزده سالگی با مطالعه کتاب سنجش خرد ناب اثر کانت، نظرگاه فلسفی خود را تکامل بخشید. این مسائل موجب گشت تا در دوران تحصیل در دانشگاه هاروارد، مطالب به قدری برایش آسان نمود که علاقه‌ای به مطالعه آنان نداشت و رتبه پایینی در بین همکلاسی‌ها به دست آورد. در اواخر تحصیل، از علم و آموخته ‌های خود بهره برده و دانشجوی ممتاز دوره خود شد.


بعد از اتمام تحصیل، یک سری مسائل، موجب شکل‌ دهی فلسفه و رویکرد پیرس شد، او به استخدام سازمان نقشه ‌برداری و زمین ‌شناسی سواحل ایالات متحده درآمد و به مدت سی ‌سال نیز در این شغل به کار می پرداخت.

در این مدت او خود را یک دانشمند در حال آزمایش می دید و تلاش داشت تا علم و آموخته ‌های خود را عملی و اجرا سازد. شاید به این دلیل است که او مکتب اصالت عمل خود را فلسفه دانشمند آزمایشگاهی می نامد.

پیرس هیچ کتابی در تلخیص یا تحلیل دیدگاه فلسفی خود ننوشت و ترجیح داد که با نگارش مقالات فنی برای مجلات دانشگاهی، موضع و رویکرد خود را تبیین نماید.





اصالت عمل و پراگماتیسم

می توان جوهر مکتب پراگماتیسم را در مقاله‌ پیرس با نام «چگونه به اندیشه‌ های خود وضوح بخشیم» مشاهده کرد، این مقاله که در ماهنامه «علم برای همه» در سال 1878 انتشار یافت، مدعای اصلی مکتب اصالت عمل تلقی می شود، در این مقاله آمده است: «تصوری که ما نسبت به تاثیرات موضوع اندیشه خود داریم را مدنظر قرار دهید، بدین ترتیب، تصور ما نسبت به تاثیرات این موضوع اندیشه، تنها فهمی است که از آن موضوع داریم.»


این عبارت بیانگر آن است که انسان با تشخیص عملی بودن یک ایده و فکر در جهان خارج می تواند به محتوای آن اندیشه و نظر پی ببرد. نتایج تجربی محتوای یک رویکرد یا نظریه بیانگر وضوح و کارایی آن است. وضوح و روشنی یک مفهوم یا اندیشه در دنیای واقعی و از طریق فعالیت‌ های تجربی و عینی به دست می آید.


این مقاله بعدها به عنوان جوهر و آغاز مکتب پراگماتیسم تلقی شد. پیرس در این مقاله مفاهیم و مسائل متعددی را در باب کاربرد و کارایی آن توضیح داد و تلاش نمود تا وضوح یک اندیشه و فکر را با مسئله عینیت و ظهور آن در عرصه جامعه توضیح دهد. این مسئله جوهر مکتب اصالت عمل و عمل‌ گرایی شد که در باب مفاهیم و مسائل به کارکرد و کاربرد آن توجه داشت.


پیرس پراگماتیسم را به عنوان شیوه‌ای برای بیان معانی اصطاحات دشوار و مفاهیم انتزاعی و کلی به کار می برد. از دید او واژه‌ای که کاربردش هیچ گونه تفاوتی در هیچ چیز به وجود نیاورد، فاقد معنای قابل فهمی
می باشد. معنای هر کلمه به عمل و کارکرد آن بستگی دارد. برای درک یک لفظ باید به کاربرد و کارایی آن توجه داشت.


پیرس پراگماتیسم را به عنوان روشی برای یافتن معانی کلمات دشوار و مفاهیم انتزاعی و کلی توصیف می کند. او پراگماتیسم را دیدگاهی می داند که برای هر واژه‌ای انتزاعی، تصویر و توصیفی عینی دارد. از دید وی، تصویر ذهنی انسان ها، حاصل مشاهده و درک محسوسات است، و داشتن تصور و شناختی منطقی از واقعیت های غیر قابل لمس امری، مشکل است. ارزش یک اندیشه و تفکر در جنبه عملی بودن آن است و معنای تفکر رابطه‌ای با کارکرد آن دارد.





مفهوم حقیقت از دید پیرس

پیرس با بیان دیدگاه خود در باب کارکرد و کارایی مفاهیم و مسائل به تعریف حقیقت می پردازد. از دید او حقیقت آن امری است که برای مدتی طولانی در بین اندیشمندان، توافق عامی بر سر آن وجود داشته باشد، یعنی محققان و صاحب ‌نظران درباره مسئله‌ای خاص، به نتیجه‌ای واحد برسند، از آنجایی که یک حقیقت وجود دارد، می‌بایستی یک دیدگاه و نظر واحد درباب آن وجود داشته باشد.


پیرس از اصول پراگماتیسم برای تحلیل مفاهیم منطقی استفاده می کرد، او اعتقاد داشت اگر بتوان تمامی رویدادهای تجربی را که مفهومی بر آنها دلالت می کند، تعریف نمود، کامل ترین معنا و مفهوم از آن به دست می آید. برای آنکه مفهومی معنا و تعریف کاملی داشته باشد، باید در ورطه آزمایش‌ها و تجربه‌ها قرار گیرد.


از دید او اگر این مسئله درباب بسیاری از مفاهیم و مسائل فلسفی اعمال شود، بی‌معنایی بسیاری از مفاهیم مابعد الطبیعی و فلسفی اثبات می گردد. پیرس این اصل را وسیله‌ای برای اثبات معنی قرار داد و تلاش کرد تا از طریق آزمایش و تجربه اقدام به ارائه تعریف و تبیین مفاهیم نماید، رویکرد و دیدگاه او، برداشتی مدرن از روش علمی به دست می دهد.





نقد:

دیدگاه و نظر پیرس درباره تعریف حقیقت خالی از اشکال نیست، از دید او حقیقت آن امری است که برای مدتی طولانی در بین اندیشمندان، توافق عامی بر سر آن وجود داشته باشد، تناقض عجیبی در استدلال او وجود دارد، زیرا نظرگاه ثابت تعدادی محقق درباره یک مسئله نمی تواند دلیل بر حقیقت داشتن آن باشد.


برداشت پیرس از حقیقت، از منظر منطقی و فلسفی مشکلات و ایرادات متعددی دارد. از یک طرف گفته شده که واقعیت، باورهای مردم را کنترل و هدایت می کند، اما از سوی دیگر واقعیت خود از توافقی عام و دراز مدت پدید می آید. تعریف او از حقیقت بدان معناست که ظاهراً باوری مورد قبول همه، اکثریت را به سوی عقیده‌ مورد قبولشان سوق می دهد.


او قبول داشت که بیان رویکردش، پیشرفت علمی را در معرض خطا‌پذیری قرار می دهد و این نکته را مطرح می سازد که حقایق علمی الزاماً موقت یا مشروط هستند. او در یکی از مقالاتش بیان داشته که هرگز نباید به حقایق علمی موجود بسنده کرد، بلکه آنها را گامی در نیل به حقیقت تلقی کرد.


پیرس از آنجایی که اعتقاد داشت، توافق بین اجتماع محققان در طولانی مدت، همان حقیقت است، به شکلی تناقض آمیز نسبت به امکان دستیابی به پاسخ ‌های قطعی و نهایی در مورد مسائلی خاص خوشبین بود. بنابراین تا زمانی که این پرسش‌ها نتایجی در خور آزمودن داشته باشند، نیل به حقیقت نیز به تعویق خواهد افتاد.


پیرس هیچ کتاب و رساله‌ای را از خود به جا نگذاشته است، برای درک فلسفه او می باید به مقالات متعددی که در نظریات دانشگاه چاپ می کرد، مراجعه نمود، این امر برای فیلسوف و اندیشمندی که به
نظریه‌ پردازی درباره مهمترین مفاهیم و مسائل چون حقیقت می پردازد، بعید می باشد. گویا موقعیت دانشگاهی او در شهرت یافتن او نقش داشته است،

بخصوص آنکه پدرش از اساتید بزرگ آن روزگار تلقی می شد و جایگاه علمی و دانشگاهی پدر در بالابردن وجهه او ‌بی‌تاثیر نبود.همچنین موقعیت شغلی و کاری پیرس یعنی به استخدام در سازمان نقشه‌ برداری و زمین ‌شناسی سواحل ایالات متحده موجب گشته بود تا او به مفاهیم و مسائل از جنبه آزمایشگاهی و تجربی بنگرد، چنانکه در تعریف حقیقت نیز به این شرایط ارجاع نموده است. محیط کاری چارلز پیرس موجب گشت تا وی مفاهیم فلسفی را در عرصه آزمایشگاه و تجربه بنگرد، در حالی که روش ‌شناسی فلسفی با شیوه ‌های تجربی تفاوت دارد.






منابع:

فیلسوفان بزرگ، از سقراط تا فوکو، ترجمه ابوالفضل توکلی، تهران: کتاب پارسه، 1388.

اندیشه‌های سیاسی غرب در قرن بیستم، ملک یحیی صلاحی، تهران: نشر قومس، 1381.

چهار پراگماتیست: درآمدی بر فلسفه پیرس، جیمز، مید و دیویی، ترجمه محسن حکیمی، تهران: نشر مرکز، 1381.


منبع: روزنامه رسالت