انسان و بیابان

[ماه آفرید]

بیابان ها

همه ما با نام بيابان آشنایی داریم وبا شنيدن اسم آن تصاویری ازاین اکوسيستم در ذهن مان نقش می بندد .شاید مهمترین تصاویر ذهنی ما مربوط به تپه های ماسه ای، شن های روان و گرمای طاقت فرسای آن باشد که قدرت زندگی را از هر نوع موجود زنده یی سلب می کند. در صورتی که این طور نيست و برخلاف تصور ما این اکوسيستم به ظاهر بی آب و علف، زیستگاه مهمی برای بسياری از گياهان و ﺟﺎﻧوران به شمار می رود .بنابراین بيابان در صورتی که به طور طبيعی ایجاد شده باشد زیستگاه با ارزشی محسوب می شود که گاهی گونه های ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ فردی در آن به چشم می خورد .در حقيقت وجود بيابان برای ادامه حيات ما اهميت زیادی دارد .طبق تعریف کارشناسان ویژگی های آب و هوایی مناطق بيابانی با عواملی از جمله رطوبت، دما، تبخير، باد و پوشش گياهی در ارتباط است .بيابان جایی است که مقدار بارندگی در آن به مراتب کمتر از تبخير و تعرق باشد.به عبارت دیگر ميزانورودی آب در بيابان بسيار کمتر از آب خروجی این اکوسيستم است. یکی از ویژگی های چشمگير بيابان، کمبود فوق العاده بارندگی است که کمتر از 150 ميليمتر در سال اندازه گيری شده است.بارندگی ها اغلب به صورت پراکنده و بارش های نامنظم و پراکنده یا رگبار های شدید هستند.البته در بعضی از مناطقبيابانی مانند صحرای آفریقا ممکن است در طول چند سال حتی یک قطره باران هم نبارد که این موضوع موجب نابودی رستنی ها خواهد ﺷﺪ .در نتيجه دراغلب بيابان ها ذخيره رطوبت توسط شبنم تامين می شود.دمای بيابان بيش از 40 درجه سانتيگراد است که در بيابان های گرم به 60 درجه سانتيگراد هم می رسد .به علت نبود ابرها و خشکی هوا، در اغلب موارد بيابان ها در طول 24 ساعت شبانه روز تغييرات حرارتی زیادی را پشت سر می گذارند. به طور مثال اختلاف درجه حرارت روز و شب در آریزونا 56 درجه سانتيگراد اندازه گيری شده است .در مورد رطوبت هم باید بگویيم که رطوبت نسبی بيابان بين 15 ﺗﺎ 50 درجه سانتيگراد برآورد شده و ميزان تبخير ساﻻنه هم به بيش از ۴ هزار ميليمتر در سال می رسد.رستنی های بيابان شامل گونه هایی است که توانایی پذیرش شرایط اقليمی بيابانی را داشته باشند .اگر شرایط اقليمی اجازه دهد، گونه هایی به صورت علف و بوته رشد کرده و بنابراین از فرسایش و تخریب سنگ ها جلوگيری می کند .این گياهان بيشتر شامل گياهان سریع الرشدی هستند که با استفاده از دوره کوتاه بارندگی به سرعت رشد کرده، بذر و گل توليد می کنند یا گياهان ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ شرایط آب و هوای خشک سازگاری یافته اند .به همين دليل توليد اوليه در بيابان بسيار کم است و مقدار توليد اصوﻻً به مقدار بارندگی بستگی دارد .ﺑﻪ علاوه نبود یا کمبود پوشش گياهی سبب پيوستگی باد و شدت و تاثير آن می شود و یکی از عوامل از بين رفتن خاک در بيابان ها سرعت شدید باد است.البته در جایی که خشکی هوا زیاد باشد، از رستنی ها نيز اثری به جا نخواهد ماند و سنگ ها بدون پوشش موثر در برابر فرسایش و تخریب قرار می گيرند .بسياری از گياهان مانند درمنه، گون، گز و...با این شرایط بی آبی سازگاری خوبی را نشان می دهند. جانوران این منطقه هم اغلب شامل خزندگانی چون مارها، مارمولک ها و جوندگان هستند که بيشتر در زیر زمين زندگی می کنند.عقرب ها و عنکبوت ها هم به وفور در بيابان دیده می شود. از جمله جانوران بزرگ تر هم می توان به آهو، کفتار، یوزپلنگ و...اشاره کرد .ﻧﮑﺘﻪ دیگر اینجا است که زنجيره های غذایی در بيابان بسيار کوتاه و ناپایدار هستند. بنابراین اکوسيستم بيابان بسيار حساس است و با کوچک ترین دخالت انسانی تعادل آن بر هم می ریزد اما در صورتی که این مناطق به طور طبيعی به حال خود گذاشته شوند و از دخالت های مخرب انسانی مصون باشند، حتی در شرایط فقدان باران هم قادرند تعادل خود را حفظ کنند و کمبود های خود در خشکسالی ها را، طی سال های مساعد جبران کنند .به عبارت دیگر جریان های طبيعی می توانند در بلند مدت نبود تعادل اکولوژیک را ترميم کنند و بدین ترتيب زمين چشم انداز و منظره طبيعی خود را باز یابد.

محمد خسروشاهي ﴿عضو هيأت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كشور﴾ :علت اصلي پيدايش بيابانها در روي كره زمين به دليل عمل نكردن دو عامل اصلي ايجاد بارش يعني هواي مرطوب و عامل صعود هواست. وجود مراكز پرفشار اطراف مدارهاي رأس السرطان و رأس الجدي حوالي عرض هاي20-40درجه دو طرف خط استوا كه به آن مراكز پرفشار جنب حاره نيز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ شود علاوه بر اينكه مانع صعود هوا ميشود، محل نشست هوا است.بنابراين در چنين مناطقي اگر چه در برخي مناطق رطوبت كافي وجود دارد ولي به دليل نبودن مكانيسم صعود هوا بارندگي بسيار كم و در نتيجه بيابانها ايجاد شده اند.علاوه بر بيابانهاي فوق، بيابانهاي سرد قطبي نيز وجود دارند كه حاصل تسلط پرفشارهاي عظيم و يكپارچه ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ.از ﺟﻨﺒﻪهای دیرینه اقليمی بيابانها به دو نوع منطقه ای و غير ﻣﻨﻄﻘﻪ ای تقسيم می ﺷﻮﻧﺪ.وجود بيابانهای منطقه ای بسته به موقعيت آنها نسبت به پدیدههای هواشناسی و در مقياس جهانی سنجيده مي شود )ﻣﻨﻄﻘﻪﻓﺸار زیاد و فشارهای جنب مداری .( ولی وجود بيابانهاي غيرمنطقه ای نتيجه موقعيت جغرافيایی خاصي است که در حرکت جوی در مقياس جهانی اختلال ایجاد می ﮐﻨﻨﺪ .ﻣﺎﻧﻨﺪ بيابانهایی که در پناه و پشت رشته کوهها واقع شده اند.غرب ایاﻻت متحده آمریکا، آسيای مرکزی و دشت کویر ایران يا در وضعيتی هستند که بادهای مرطوب به زحمت به آنجا می رسد)جنوب ﻏﺮﺑﯽ ماداگاسكار- شمال غربی برزیل و بيابان تار در هند (و یا بيابانهای اقيانوسی که تحت تأثير یک جریان سرد می ﺑﺎﺷﻨﺪ)غرب آمریکای مرکزی .( بيابانهاي منطقه اي به تغييرات بیلان حرارتي زمين كه قبل از هر چيز از تشعشع خورشيد نتيجه مي شود، فوق العاده حساس مي ﺑﺎﺷﻨﺪ .بيابانهاي غيرمنطقه اي به اين تغييرات حساسيت كمتري دارند، زيرا شرايط جغرافيايي ناحيه اي بر آنها غلبه دارد . اين بيابانها را ﻣﻲ توان تحت عنوان بيابانهاي طبيعي ياد كرد ولي بيابانزايي لزوماً در اين بيابانها اتفاق نميافتد )البته ممكن است گسترش يابد (بلكه در هر سرزميني و يا در هر اقليمي )كه انسان حضور داشته باشد (ممكن است اتفاق بيفتد. بيابانهای داخلی در ایران ، در منطقه فلات مرکزی ایران قرار گرفته اند که این منطقه نيمی از مساحت ایران را شامل می شود .این منطقه که در ميان رشته کوههای البرز و خراسان و زاگرس واقع گریده است کبيه مناطق کویری و بيابانی ایران را در بر گرفته است .یکی از دغدغه های امروز کشورهای جهان موضوع بيابان زدایی است . توجه به مقوله بيابان زدایی برای کشوری همچون ایران که 43ميليون هکتار معادل یک چهارم وسعت آن را بيابان فرا گرفته ضرورتی انکار ناپذیر است.حال آنکه 6ميليون هکتار از این سطح وضعيتی بحرانی دارند و تنها 2ميليون هکتار آن مهار شده است.1- تعاریف بيابان :بيابان یکی از اکوسيستمهای اصلی خشکی است که از زمينهای بوتهزاری تشکيل شده است که در آنها گياهان بسيار پراکن دهاند و به وسيله خاک لخت و شنی از هم جدا مانده اند .بسياری از بيابانها در مجاورت رشته کوهها واقع هستند.2-بيابان عبارت از فضاهای که انسان در پهنۀ آن حضور ندارد :مناطق قطبی ، کوهستانها ی مرتفع و برخی از جنگل های منطق استوایی را می توان بيابان ناميد .با وجود این ، به سبب تغييری که در کاربرد این اصطﻼح انجام گرفته است و جانشين ومعادل صحرا گردیده است که معرف فضاهای است که خشکی هوا را لمس کرده و بدون رویش گياهی و اشتغال انسانی است )فرید ، بيابان ص 86 – فضای جغرافيایی ، سال دوم شماره 6، تابستان1381 .(3-بيابان سرزمين وسيعی است که به خاطر بارندگی ساليانه کم دارای پوشش گياهی کمی است.4-در ایران قسمت های نسبتاً وسيع بيابان که به خاطر کمبود باران و نمکی بودن خاک به کلی بدون پوشش گياهی است کویر ناميده ﻣﯽشود.5-ﮐﻮﯾﺮ :زمين های گلی و شور و نمک زار را کویر گویند یا کویر زمين گلی که در آن ترکيبات نمکی به مقدار زیاد یا کم وجود دارد گفته می شود .این زمين ها برای زراعت مساعد نيست ).خيام جزوۀ درسی مناطق خشک ایران ، ص 8( 6-در تعيين ويژگي بيابانها دو عنصر بارش ودما نقش اساسي دارد وبيابان با توجه به شرايط پيكر اقليمي و زيستي به حالت كم آبي و خشكي كه ﻋﻠﺖ كاهش پوشش گياهي ودر نتيجه حيات حيواني است گويند. ) دكتر فرج ا ...محمودي مجله رشد جغرافيا شماره16 (7-مناطقي كه به سبب كمبود آب وخاك وپوشش گياهي ناچيز توانايي حفاظت موثر از زمين را در برابر تخريب عوامل اتمسفري را ندارند مناطق ﺧﺸﻚ )بياباني (ﮔﻮﻳﻨﺪ.)دكتر محمود ﻻجوردي مجله رشد جغرافيا شماره 36(8-دكتر پرويز كردواني :بعضي سعي كرده اند با توام نمودن چند ويژگي مناطق خشك را تعريف كنند و بر اين اساس مناطقي را خشک و بویژه دارای بيابانی و کویری گویند که بارندگي در آنجا كم صورت مي گيرد ميزان ريزشهاي آبی جوی از تبخير ساﻻنه كمتر ، آب قابل استفاده محدود و منطقه از لحاظ پوشش گياهي فقير و يا فاقد آن است و غيره ...اما هيچك از آنها نمي تواند يك تعريف جامع ودقيق وقانع كننده اي برای مناطق خشک و کویری و بيابانی باشد كه بر اساس آن بتوان حد ومرز مناطق خشك را به طور دقيق تعيين كرد،زیرا :اوﻻً - ويژگي هاي مناطق خشك متنوع ومتعدد است.ثانياٌ - مسائلي در راه شناخت ويژگي هاي اقليمي و نيز تعيين حد ومرز مشخص مناطق خشك وجود دارد. از آن جمله موارد ذیل را می توان نام برد :الف - ناچيز يا ناكافي بودن ايستگاه هاي هو اشناسي در مناطق خشك و در نتيجه عدم اطﻼعات كافي ب- تغييرات بسيار زياد بارندگي در سالهاي مختلف
منبع:irandeserts.com

[ماه آفرید]

ويژگي هاي آب وهوايي مناطق بياباني
1-بارندگي :ويژگي چشمگير مناطق بياباني كمبود فوق العاده بارندگي است و ساليانه کمتر از 250 ميليمتر بارندگی دریافت می کنند و بارندگﻲ ها اغلب پراكنده و نامنظم ورگباري وشديد است.كه گاه در بعضي مناطق مثل صحراي آفريقا چند سال را بدون قطره اي باران سپري مي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ اين موجب نابودي رستني ها و بطور كل خاك مي شود.
2-دما :بيابانهاي گرم با نوسان شديد دماي روزانه كه در روز حداكثر از 60 درجه سانتيگراد فراتر مي رود و حداقل آن در شب به زير صفر مي رسد. ودر بيابانهاي سرد با نوسانات قابل توجه دماي ساﻻنه كه برودت هوا گاه از 30درجه سانتيگراد نيز پائين تر مي رود.
3-رطوبت وتبخير:در مناطق خشك رطوبت نسبي بسيار پائين )20ﺗﺎ 30درصد (است وپایين تر از 60 درصد است.
4-باد :محسوس بودن جابجايي و حركات آشفته توده هواها بر روي زمين به سبب اختلاف شديد دماي زمين و هواي روي آن است .نبود يا كمبود پوشش گياهي سبب پيوستگي باد وشدت وتاثير آن مي گردد.
5- پوشش گياهي :گياهان نواحی خشکی قبل از هرچيز با عوامل محدود کننده اصلی محيط یعنی عدم کفایت آب خود را منطبق می کنند .در درجه دوم گياهان با درجات حرارت خيلی زیاد که در محيط بيابانی و نيمه بيابانی فراوان است انطباق حاصل می کنند .در این مناطق رستني ها دربرگيرنده گونه هايي است كه توانايي پذيرش شرايط اقليمي بيابانی کميابی آب ، نمک زیادرا داشته باشند. (اشکال ناهمواری در نواحی خشک ، مهدی صدیق ، و دیگران ، 1369، ص 52 )
آنجا كه شرايط اقليمي اجازه دهد گونه هايي به صورت علف و بوته رشد كرده و بنابراين از فرسايش و تخريب سنگها جلوگيري مي نمايند .جايي كه خشكي هوا زياد باشد از رستني ها نيز اثري به جا نخواهد ماند و سنگها بدون پوشش موثر محافظ در برابر فرسایش و تخریب قرار می گيرند.
اقليمهای بيابانی که دارای بارندگی نامنظم و احتماﻻ گاهی بدون باران ساليانه هستند، شامل تقسيمات زیر است :
1-اقليم بيابانی استوایی :بطور کلی گرم و فاقد فصول حرارتی متمایز که در آن روزها و شبها در تمام ایام منظم و به توالی یکدیگر هستند.
2-اقليم بيابانی حاره :عموما گرم و دارای فصول حرارتی مشخص ، دارای فتوپریودیسم نامنظم تر از اقليم بيابانی استوایی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
3-اقليم بيابانی معتدل :دارای فصول حرارتی متمایز و فتوپریودیسم روزانه نامساوی و کاملا متمایز است.
منبع:irandeserts.com

[ماه آفرید]

علل ایجاد بيابانها
بطور کلی عوامل مختلفی موجب پيدایش مناطق خشک و بيابانی می شود.سه عامل مهم در ایجاد بيابانها عبارﺗﻨﺪ از:
گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشيد در منطقه بين المدارین (مدار راس السرطان و راس الجدی) به علت تابش عمود آفتاب بيشترین گرما دریافت میشود و بيشتر بيابانها نيز در این عرضهای جغرافيایی قرار دارند .نقاط مختلف كره زمين يكسان از نور خورشيد گرم نمي شوند زيرا اوﻻً جنس زمين و جهت ناهمواري ها در مقدار انعكاس انرژي گرمايي خورشيد موثر است .ثانياً علت اصلي نامساوي گرم شدن زمين اختلاف در زاويه تابش خورشيد در نقاط مختلف به دليل كروي بودن زمين و ميل محور چرخش آن است. در نوسانات دمای فصلی آنچه که مهم و تعيين کننده است زاویه تابش خورسيد است ، زاويه اشعه هاي خورشيد در مناطق استوايي عمودي وبه عبارت ديگر90 درجه است .در منطقه بين المدارين يعني بين مدار راس السرطان و راس الجدي به علت اينكه سالي دو بار خورشيد عمود مي تابد بيشترين گرما را دريافت مي كنند واين از مهمترين دﻻيل واقع شدن بيابانهاي بزرگ كره زمين در منطقه بين المدارين است.مانند صحراي آفريقا ، بيابان عربستان،دشت لوت ، بيبان کاﻻهاری ( کردوانی ،پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگيهای اقليمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367ﺻﺺ 30, 32)
فشار زیاد جنب حاره ای علت اصلي پيدايش بيابان ها استقرار سلول هاي فشار زیاد حاره ای بين عرض هاي 40-20درجه شمالی و جنوبی ، سلولهای مزبور بخصوص در قسمت باختری اقيانوسها در ارتفاعات پایين و بر فراز قاره ها که در سطح خاک بر اثر کسب حرارت از زمين جریانی صعودی یافته اند بطور دایمی وجود دارند .اما حرکت تودۀ هوای مزبور در ارتفاع باﻻتر متوقف می شود .نشست هوا ، خشکی بيابانهای بزرگ حاره ای را توجيه می کند .وسيع ترین بيابانها در نيمکره شمالی شامل صحرا ، عربستان وایران تهار و استراليا و کاﻻهاری و...هستند. (جفرافيای نواحی خشکی ، ژان ، درس ، مترجم شهریار خالدی 1373، ص 43 ).
جریانهای آب سرد ساحلی اقيانوسها چنانچه جريانهاي سرد اقيانوسي به موازات ساحل در حركت باشد امكان دارد كه سواحل نيز در نتيجه تاثير آن ،داراي شرايط آب و هوايي خشک ﺑﺎﺷﺪ .اين وضعيت ، از ویژگيهای سواحل حاره ای ومجاور حاره اي غربی است .در اين مناطق ، حرکت جریانهای بزرگ اقيانوسها به سمت خشکيها است .هواي گرمي كه از وسط اقيانوس به سمت ساحل جريان دارد مجبور است از روي این آب هاي سرد عبور كند ، ضمن عبور سرد شده و مه غليظي را به وجود مي آورد .اين هوا ،كه رطوبت خود را از دست داده در حين عبور از روي خشكي ها گرماي سطح زمين را مي گيرد وگرم مي شود و رطوبت نسبي آن هم كاهش يافته وديگر نمي تواند مقدار زيادي رطوبت جذب كند از اين رو اين مناطق كه جريانهاي سرد مذكور از كنار آنها مي گذرد یا به عبارت دیگر تحت تاثير این جریانها قرار دارد( حتي آنها كه در منطقه حاره قرار گرفته )خشك وبيابان هستند و اغلب به هنگام صبح ، مه های ناپایداری در سواحل آنها دیده می شود .ﻣﺜﻞ بيابانهاي آتاكاما و اريكا در سواحل غربي آمريكاي جنوبي و صحراي ناميب در سواحل ﻏﺮﺑﻲ افريقاي جنوبي، بعلت جریانهای سرد اقيانوسی که از قطب جنوب به سمت استوا حرکت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .در برخی نقاط ساحلی به علت ایجاد هوای سرد و نشست هوا ، مانع ایجاد بارش در این نواحی می شوند، می توان نام برد. (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگيهای اقليمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367ﺻﺺ 50، 51) .

اثر كوههاي مرتفع در ايجاد بارندگي در يك جبهه وخشكي (بيابان) در جبهه ديگربعضي بيابانها در پشت سلسله كوههاي ويا روي فلات هاي مرتفعي كه ابرهاي باراني نمي تواند به آنجا برسد به وجود مي آيند زيرا ابرهاي باراني ضمن باﻻ رفتن از ارتفاعات سرد مي شوند و رطوبت خود را به صورت بارش در سمت خارجي كوهستان يا فلات مرتفع از دست مي دهند و هواي مرطوب بر اثر جریان باد ، از ارتفاعات باﻻ رفته و به دليل ارتفاع زیاد و سرما ، رطوبت خود را به شكل بارندگي از دست داده و هوا در همين جبهه کوهستان خشك مي شود و صعود می کند و از آن سوي (جبهه) كوهستان كه باران پناه گفته مي شود پائين مي آيد ، پایين آمدن هوا در آن سمت که خشک است ، درجه حرارت آن باﻻ مي رود بنابراين رطوبت نسبي آن كاهش می يابد وامکان بارندگی در پشت کوهستان خيلی کم می شود.وزش باد گرم وخشك دراين جبهه كوهستان سبب پيدايش بيابان مي شود كه از وسيع ترين اين گونه بيابانها به عامل ارتفاعات مركزي آسيا مي توان به بيابانهاي تكله مکان در چين غربي و گبي در مغولستان و ...نام برد. (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگيهای اقليمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367ﺻﺺ 54، 55 ) .
دور بودن از تاثير درياها واقيانوسها فاصله زياد برخي مناطق از منابع رطوبتي دريا ها و اقيانوسها ، هوای مملو از آشوب و تلاطم باعث می شود که رطوبت با همان سرعتی کهﺑﺎ برجستگيهای عرضی بر خورد کند، از دست برود.به عبارت دیگر هواي مرطوب هر قدرمسافت بيشتري را در روي خشكي ها ي زمين طي كند و يا ارتفاعات بيشتري بر سر راه آن قرار داشته باشد به همان اندازه رطوبت خود را از دست مي دهد ، به این ترتيب ، مناطقی که خيلی دور از اقيانوسها و دریاها قرار دارد ، به عبارت دیگر در قلب خشکيهای وسيع کره زمين واقع شده ، مثل بيابانهاي آسيا ي مركزي)بيابان گبي مغولستان (فاصله آنها تا اقيانوس به 3000 كيلومتر مي رسد ، مناطق خشک قاره ای یا بری گویند ، سبب ایجاد بيابان می گردد.) کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگيهای اقليمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367ص 60( - عدم صعودهواي وآشوب هاي هوايي عدم صعود هوا حتي در هواي مرطوب ، يا آشوب هاي هوايي نيز مي تواند از علل خشكي هوا باشد اين موضوع در مورد دشتهاي وسيع اياﻻت متحده آمريكا ويا در تابستان در نواحي درياي محيط كه دور از جبهه قطبي واقع شده صدق می کند. (جفرافيای نواحی خشک ، ژان ، درس ، مترجم شهریار خالدی 1373، ص 46) .
نوسانات آب و هوایی و بيابان زایی نوسانهای آب و هوایی که باعث بيابان زایی می شود، بيشتر به کاهش ميزان بارندگی ،رطوبت، افزایش دما به ویژه در تابستان، افزایش ميزان خشکی، تبخير و تعرق، وزش بادهای گرم و سوزان و کاهش پوشش گياهی (بر اثر وزش باد)ارتباط می یابند .حتی بر اثر نوسانات آب و هوایی، طغيان جانوران و حشرات و آفات به برخی سرزمين ها از جمله ملخ ها به شمال شرقی قاره آفریقا نير اعمال شده است که سير قهقرایی محيط زیست را به همراه داشته است .

بطور کلی می توان به علل عمده زیر برای وقوع خشکسالی و بيابان زایی اشاره کرد: استقرار سلولهای پرفشار جنب گرمسيری با دامنه نوسان بين عرض های 20و 40- عامل بری بودن- عدم صعود و جابجایی شدید هوا - جریانات دریایی سرد و باﻻراندگی آبها - وزش بادهای گرم سوزان- موانع کوهستانی - استقرار کم فشار حرارتی باد و آب به عنوان دو عامل اقليمی که دارای تغييرات و نوسانات نسبتاً زیادی هستند در شکل گيری مناطق خشک و بيابانی و ژئومورفولوژی آنها نقش بسزائی را ایفاد می کند .وقوع پدیده فرسایش آبی و بادی درگسترش بيابانها و از دست رفتن خاکهای سطح اﻻرضی حاصلخيز نقش عمده ای داشته و تبعات منفی خشکسالی را تشدید می ﻧﻤﺎﯾﺪ.خاک بيابان در نواحی بيابانی به علت کمبود بارندگی و پوشش گياهی و دیگر نارسائيهای طبيعت ، تشکيل و تکامل خاک به کندی صورت می گيرد و حتی در موارد اصلا صورت نمی گيرد که فقط توده های شبه خاک وجود دارد .در مواردی که تاثير نامساعد عوامل طبيعی در تشکيل و تکامل خاکﻣﺎﻧﻨﺪ خشکسالی های مکرر و دخالت های نابجای انسان چرای بيش از حد توام گردد ، حتی خاک تشکيل شده در معرض فرسایش ﺷﺪﯾﺪ ﻗرار می گيرد و تکامل به تعویق می اقتد ، در این خاکها اغلب افق های شخص و متمایز دیده نمی شود و اغلب غير حاصلخيز و بعلت کندی تکامل ارزش خاک در این مناطق خيلی زیاد است .(جلد دوم مناطق خشک ، خاکها ، کردوانی ، صص 36و35 ).


خاکهای بيابان غالبا دارای مقدار زیادی مواد معدنی و نمک است، اما مواد آلی آن ناچيز است. بنابراین اگر برای تبدیل بيابان به زمينهای کشاورزی فقط آب به خاک اضافه شود، تﻼشها با شکست روبرو می شود .مثلا در دهه 1950ميليونها دﻻر برای افزایش محصوﻻت غذایی، در آبياری بيابانهای افغانستان ، خرج شد .بيابان برای یک دوره 2ﺳﺎﻟﻪﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﺪ .اما مواد غذایی اندک خاک را گياهان رو به پایان رساندند و به سبب شوره گرفتن سطح خاک گياهان از بين رفتند و دگر هم گياهی سبز نشد .همچنان که در غرب ایاﻻت متحده به اثبات رسيده می توان در آنجا که اتکا یکسره بر روشهای تخصصی نگهداری خاک و انتقال آب با لوله از چاهها و رودهای دور دست است، بيابانها را بارور ساخت .با این همه ، هزینه تغيير اکوسيستمها زیاد است، این کار خطرهای بالقوه ای دارد و نيازمند بررسی دقيق علمی است .بطور خلاصه باید گفت که رشد بيولوژیکی خاک بيابانها فقير و کمتر تکامل یافته است و ضخامت چندانی ندارد و ناپيوسته است .اینها یا خاکهای ليتوسل روی مادر سنگ سختی و یا خاک رگوزل روی سنگ ماد نرمی هستند .در بيابانها ﮔودالهای نمکی انباشته از خاک های شور وجود دارد که به آنها سولنجاک یا سولونتز ﮔﻮﯾﻨﺪ (فرید ، ص 90، فضای جغرافيایی ، شماره 6، 1381 ).
جانوران و سازگاری آنها به خشکی فقر جهان جانوری در نواحی بيابانی بيشتر به دليل فقر و پر اکندگی رستنيها است .به همين دليل جانوران متحرک و مهاجر به ندرت قابل دید هستند ، این جانوان از خطرهای خشکی فرار می کنند و در این مناطق زندگی برای جانوان خشکی بسيار سخت است .با وجود این ، موجودات زنده بيابانی سازگاری زیادی نسبت به کمبود آب ، گرمای بيش از حد از خود نشان ﻣﯽدهند .مثلا بسياری از جانوران تنها در شبها به جستجوی غذا می روند و روزها را در سوراخهای زیرزمينی دور از نور مستقيم خورشيد به استراحت می پردازند .روده و کليه بسياری حيوانات بيابانی مقدار زیادی آب را دوباره جذب میکند و در نتيجه مدفوع آنها کاملا بدون آب دفع میشود .جانوری مانند موش ، کانگورو که جونده ای در بيابانهای ﻏﺮﺑﯽ ایاﻻت متحده است .ﻣﯽ تواند بطور نامعين بدون عرضه آشکار آب ، زندگی کند .توان جذب و نگهداری آب این جانور به حدی باﻻست که می توانند آب مورد نياز خود را از دانه هایی که غذای اصليش را تشکيل می دهند، دریافت کند .گربه وحشی ، جانداری است که ویژه بسياری از بيابانهاست .پرندگان نيز که تعدادشان نادر است ، اغلب با سازشهای فيزیولوژیکی ظاهر می گردند ، اکثر آنها احتياج به نوشيدن آب ندارند و قادر به دریافت آب مورد احتياج خود از بدن شکار خود یا از مواد مغذی مصرفی هستند .

با وجود این تضادهای آب وهوایی و انفضال منابع آبی و غذایی ، باعث ﻣﯽ شوند که اکثر جانوران نواحی خشکی با توجه به قابليت تحرک و جبندگی در مسافات وسيع و توام با ریتمهای متغيير ، با مشکل فنا مواجه شوند .بطوریکه اکثر این جانواران در ميانه روز توانایی تحمل دمای بين 42ﺗﺎ 48درجه را ندارند (جفرافيای نواحی خشک ، ژان ، درس ، مترجم شهریار﴾ گياهان و سازگاری آنها به خشکیسازگاری به خشکی در بين گياهان بيابانی هم دیده می شود به گياهان خشکی دوست معروف هستند و ميزان احتياج آنها به آب ﮐﻢ است و دارای اپيتيم پایين هستند و ساختمان آنها قسمی است که می توانند با خشکی هوا سازش یابند و نسبت به آن بردباری نشان دهند و پلاسيده نشوند و در برابر کم آبی مدتی طوﻻنی دوام یابند و در اثر تعریق ، آب کمتری از دست می دهند .بسياری از گياهان مانند کاکتوس ، قورباغه ای ، بيدار و شپشو دارای ساقه گوشتی هستند و مقدار زیادی آب را در هنگام بارندگی پراکنده می گيرند و در خود ذخيره می ﮐﻨﻨﺪ .بعضی دیگر ﻣانند اشنان ، سایر نباتات تيره چغندر قند ، ناز حاشيه ای دارای برگ گوشتی می باشند که آب را در آن ذخيره می کنند .بعضی دیگر خاردار هستند مثل انواع کنگر دارای ساقه گوشتی هستند . بعضی مثل درخت تاغ نباتات گرامينه ، ریشههایی دارند که آب را از اعماق زیرزمين میگيرند .بعضی از آنها برگهای کوچک دارند، یا بوسيله ساختمان ﭘﻮﺳﺘﮏ کوتيکول مومی از هدر رفتن آب جلوگيری می کنند مثل دیوخار ، درخت بيد ، این نوع گياهان در گروه گزروفيل قرار دارد .برخی دیگر از گياهان نيز بعد از بارندگی رشد و نمو سریع حاصل می کنند و دوره زندگيشان در چند روز کامل ﻣﯽشود .اگر چه چنين گياهانی پس از پایان دوره باران به سرعت می ميرند، اما دانه هایشان در حالت زندگی نهفته می مانند و همين که شرایط دوباره برای رشد سریع مناسب شد، جوانه ﻣﯽ زنند .این نوع گياهان در گروه کزروفيت قرار دارد در طرف مدت کوتاهی نهال بزرگ می شود و بارور می گردد و بذر افشانی می کند و سپس ازبين می رود بقای نسل بصورت بذر تجلی می کند و تا رسيدن فصل مناسب و انقضای دوران خشکی به حال رکود می ﻣﺎﻧﺪ.

[ماه آفرید]

بيابانهای ایران
کليه بيابانهای داخلی در منطقه فلات مرکزی ایران قرار گرفته اند که این منطقه نيمی از مساحت ایران را شامل می شود .این منطقه که در ميان رشته کوههای البرز و خراسان و زاگرس واقع گریده است کبيه مناطق کویری و بيابانی ایران را در بر گرفته است . مجموعه بيابانهای داخلی مذکور توسط یک رشته ارتفاعات که از شمال طبس شروع شده و تا یزد ادامه پيدا می کند به دو حوضه بزرگ جداگانه تقسيم می شوند و حوضه شمال دشت کویر و حوضه جنوبی دشت لوت نام دارد .بيابانها در مرکز و مشرق ایران به صورت حوضه های بسته مستقل و یا نيمه مستقل پراکنده شده اند .چون تعدادی از این چاله ها حد اقل از اواسط دوران سوم به صورت حوضه هایی مستقل شکل ﮔﺮﻓﺘﻪ اند لذا تمام بيابانها سرنوشت زمين شناسی مشابهی نداشته اند .بلکه هر حوضه بر اساس شرایط حاکم به نحوی در حال تحول بوده است .آنچه مسلم است تمام این چاله ها در اواخر دوران سوم به صورت حوضه های رسوب گذاری محلی یا منطقه ای محل تمرکز رسوبات تخریبی و اغلب تبخيری بوده اند.بلوک نيمه سخت لوت که زیر بنای بيابانهای طبس ، لوت و جازموریان را تشکيل می دهد مانع انعکاس این حرکات در رسوبات سطحی خود شده است و دشت های هموار وساختمانی را بوجود آورده است.توپوگرافی هموار و وسعت قابل توجه و باﻻخره ارتفاع کم بعضی از این حوضه ها (دشت کویر– دشت لوت-جازموریان و ..).در تشکيل وتقویت سلول های پرفشار مجاور حاره ای بسيار موثر بوده است .از آنﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎ ء جریانهای مرطوب از شمال غربی و غرب فلات ایران ناچار در حرکت به سمت مشرق وجنوب شرقی توده های مرطوب قسمت اعظم رطوبت خود را از دست می دهند .به عبارت دیگر هر اندازه که به مشرق ایران نزدیک شویم درجه بری بودن هوا افزایش یافته ونقش آن در بيابان زایی حوضه ها ظاهر می شود .ارتفاعات شمالی - جنوبی کرمان در مغرب حوضه لوت و امتداد شرقی - غربی البرز در جنوب دریای خزر به صورت دیواره ها ی عظيمی مانع ورود جریان های مرطوب به حوضه های مجاور خود می شوند .در نتيجه این کوهستانها در برابر جریانهای مرطوب به شکل ﻋﺎﻣﻞ تشدید کننده دیگری نقش خود را به حوضه های مجاور ش تحميل می نماید .


علل پيدایش بيابانهای ایران
سرزمين ایران که تقریباً بين عرض های جغرافيایی 25درجه و5دقيقه و39درجه و44دقيقه شمالی در جنوب غربی آسيا واقع شده است ومجموعه بيابانهای ایران ، جزء بيابانهای گرم مجاور حاره ای است و قسمت اعظم آن تحت تسلط سلول های پر فشار مجاور حاره ای قرار دارد .استقرار این سلول ها حاکميت کم آبی این سرزمين را توجيه می کند .حجم وارتفاع کوهستانها از جمله عواملی هستند که یکپارچگی کمربند پرفشار را از هم گسيخته واغلب نفوذ توده های هوای مر طوب ﻏﺮﺑﯽ وبسته به فصول مختلف سال نفوذ توده های سرد شمالی و یا گرم جنوبی را به داخل ایران ميسر می سازد .در یک نگاه به نقشه پراکندگی نواحی کم آب دنيا و یکپارچگی سرزمين های خشک در آسيا ی مرکزی و عربستان و شمال آفریقا ، نقش مثبت ناهمواری ها در ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﺴﺒﯽ دما وگسيختگی اثر پر فشار جنب حاره ای در ایران را درک خواهيم کرد .از طرف دیگر عامل بری بودن و یا در پناه سدهای کوهستانی قرار گرﻓﺘﻦ تعدادی از چاله های داخلی ایران نقش پرفشار جنب حاره ای را تشدید و تقویت نموده است .به طوری که در نامساعد ترین شرایط در مشرق ایران ، بيابان لوت را به عنوان یکی از خشن ترین چهره های بيابانی دنيا ظاهر ساخته است .بنابراین ناهمواری ها به دو صورت متضاد در تعدیل ویا تشدید کم آبی در ایران نقش دارد .

مشخصات اقليم بيابانهای ایران
1-باران :ﻣﺘﻮﺳﻂ بارندگی در نواحی مرکزی کمتر از 100ميلی متر و در حواش و پيرامون 100ﺗﺎ 200ميليمتر که بيشتر به سه ماهه زمستان واوایﻞ بهار مربوط است. 2-درجه حرارت : متوسط درجه حرارت در طول سال 25- 20
3-تبخير ورطوبت :ﺑﺎ 250روز صد در صد آفتابی ، درجه خشکی به حدی است که رقم معدل رطوبت نسبی در تابستان صفر و درزمستان در ساعات ﺻﺒﺢ 50درصد است.
4-اختلاف درجه حرارت: شب وروز شدید است تا 15درجه گزارش شده است.
5-بادها و طوفانهای غبارآلود رویشهای های کویری: رویشهای کویری ایران ، قسمتی از رویشهای منطقه وسيع ایران و توران را تشکيل می دهد و این منطقه مهمترین نواحی رویشی ایران را شامل می شود و عناصر گياهی که بنحوه چشمگير در این منطقه انتشار داشته سيمای خاص به آن می بخشند عبارتند از: -ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺰ ﺑﺎ 36ﮔﻮﻧﻪ :بصورت علفی و بوته های چوبی و یا درختچه و درختی بلند اهميت اقتصادی دارند در خاک نسبتاً سبک وکمی شور رشد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. -جامعه تاغ :بصورت درختچه و گاهی درختان کوچک رشد کرده و مخصوص تپه های شنی است و برای تثبيت شنهای روان و کاهش شدت فرسایش استفاده می شود. -جامعه آنابازیس-جامعه شور پسند: در خاک های شور )سولونچاک (رشد می کند و با عمق رگه آب زیرزمينی ارتباط دارند. -جامع شن دوست :در زمين شنزار رشد می کنند.

منبع:irandeeserts.com

[ماه آفرید]

اشتغال انسانی بيابانها
شدت اشنغال بيابانها از سوی انسانها ، بطور مستقيم ، با توانمندی و ظرفيت جوامع انسانی در کاربرد تکنيک هایی ، که در جهت ﺗﻌﺪﯾﻞ تنگناهای محيط فراهم آمده در رابطه است و بهمين دليل اشتغال بيابانها بوسيله کشورهای توسعه یافته از کشورهای درحال رشد بسيار متفاوت است .در صحرای کشورهای جهان سوم این بيابانها بوسيله دامپروان و چادر نشينانی که به شيوه کوچ نشينی امرار معاش می کنند اشغال شده است .در این نواحی واحه های که آب کافی دارد سکونتگاه های دائمی ایجاد شده و نخلستانهای ایجاد گردیده است .در کشورهای توسعه یافتﻪ ﺑﺎ استفاده از آمایش پرهزینه ، بيابانها تبدیل به نواحی حاصلخيز شده است .باوجود این تغيير کاربری بيابان در بعضی ازنواحی نتایج سنگينی در پی داشته نتيجه آن استخراج بی رویه منابع زیر زمينی آب و پایين آمدن سطح سفره آبهای زیر زمينی گسترش نهشته های نمکی است که در این مناطق ، بيابانی زایی و توسعه صحاری را تسهيل می کند که احتياج به مراقبت شدید دارد( فرید ، ص 94، فضای جغرافيایی ، شماره 6، 1381) .کشور ایران به دليل دارا بودن شرایط جغرافيایی، تاریخی و فرهنگی ویژه و همچنين داشتن پتانسيل های طبيعی ﻻزم، از جمله ﻏﻨﯽﺗﺮﯾﻦ کشورهای دنيا بوده که توان جذب گردشگران بسياری را دارد .یکی از حوزه های مهم گردشگری در ایران که بنا به شرایط مختلف می تواند به عنوان یک منبع درآمد عظيم مورد توجه ویژه ای قرار گيرد، گردشگری ورزشی است که از مواردی از این ورزشها می توان به موارد زیر اشاره کرد:چوگان -دوچرخه سواری در کویر-ماراتن صحرانوردی در صحرای بزرگ آفریقا- شن سواری

انسان چگونه موجب گسترش بيابانها می شود؟
هر سرزمين توازن و ظرفيت معينی دارد .حال اگر ميزان بهره وری بيشتر از توازن آن سرزمين باشد تعادل طبيعی به هم می خورد و زندگی گياهی ، جانوری و انسانی در معرض خطر قرار ﻣﯽ گيرد. نواحی خشک و نيمه خشک از نظر توان طبيعی بسيار ضعيف و حساس هستند. فعاليتهای انسانی نابخردانه توان این نواحی را به سرعت کاهش می دهد و موجب گسترش بيابانها میشود .بنابراین بيابان زایی فرایند تخریب زمين با تغيير منابع گياهی ، خاک و ...است که فعاليت های انسان عامل مهم این تخریب محسوب می شود .یکی از دغدغه های امروز کشورهای جهان موضوع بيابان زدایی است . توجه به مقوله بيابان زدایی برای کشوری همچون ایران که 43ميليون هکتار معادل یک چهارم وسعت آن را بيابان فرا گرفته ضرورتﯽ انکار ناپذیر است.حال آنکه 6ميليون هکتار از این سطح وضعيتی بحرانی دارند و تنها 2ميليون هکتار آن مهار شده است .بيابانها به سرعت در حال گسترش هستند، بنابراین قبل از اینکه جامعه انسانی مورد هجوم آنها قرار گيرد با تدبيری آگاهانه و اقدامی علمی باید به سمت بيابانها یورش برد .بی تردید در این نبرد پيروزی با جامعه انسانی خواهد بود .كويرزايي از جمله بلاي انساني ,طبيعي ,اقليمي است كه مي تواند آثار مخرب و زيانبار گسترده اقتصادي ,اجتماعي وزيست محيطي ايجاد مي نمايد .آثار كویر زايي در صورت عدم اجرايي راه كارهاي مناسب تخريب اراضي ,ﮔسترش ﻛﻮﻳﺮ وساير موارد مي باشد .استان تهران در مجاورت دشت هاي خشك سوزان ودشت كوير قرار گرفته است و با داشتن شرايط اقليمي متفاوت و قرارگرفتن در حوزه آبريز جنوبي سلسله جبال البرز مياني و دشتهاي حاصلخيز پهناوري مانند دشت ورامين ,ري ,كرج ,شهريار , هشتگرد ,دامنه هاي دماوند ,يكي از مناطق حاصلخيز به شمار مي رود .ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ شرايط جغرافيايي يعني مجاورت با مناطق بياناني و كويري شكننده وآسيب پذير شده است. بطوري كه از مساحت 1.9ميليون هكتار 85درصد آن را مراتع يا اراضي كويري و ارتفاعات و اراضي با شيب تند تشكيل داده اﺳﺖ كه اين عوامل منطقه را در معرض باير شدن وكويرزايي قرار مي دهد .علاوه بر اين عوامل فرايندهاي ديگري در بروز اين پديده هستند. ﺷامل عدم مديريت صحيح در استفاده از منابع آب ,چراي بيش از حد ,كشت بيش از حد ,تخريب پوشش گياهي است كه در كنار كاهش بارندگي اثرات اقتصادي و اجتماعي مخربي روي سطح منطقه گذاشته و روند كوير زايي رو به توسعه خواهد بود .قابل ذكر است كه كوير زايي نتيجه عمل انسان است و تغيرات جوي نيست كه باعث مي شود تا سطوح گسترده اي از زمين هاي مولد استان از گردونه توليد خارج شود بلكه كم شدن توان زيست شناختي محيط ناشي سومديريت محيط است منجر به تخريب وتهد يد مراكز روستايي و اراضی كشاورزي مي شود كه با جراي طرحهاي كوير زدايي در سطح استان مي توان سطح تهديد منطقه را كاهش داد وحتي دست به احيا و توسعه اين مناطق نمود .بيابان زائي پديده پيچيده اي است كه براي درك آن نياز به شاخه هاي مختلف دانش همچون هوا و اقليم شناسي ، خاك شناسي ، پوشش گياهي ،ژئومورفولوژي،كشاورزي وغيره مي باشد.به لحاظ ارتباط نزديكي كه بين گسترش بيابانها ، خشكسالي و تغييرات آب و هوائي وجودداردتوجه دست اندركاران علم هواشناسي نيز به اين پديده جلب شده است . بطور كلي عامل آب و هوا و انسان در پيدايش و تسهيل شرايط بياباني شدن مؤثر هستند به گونه اي كه حتي نوسانات آب و هوا عموماً اكوسيستم را نيز تغيير مي دهد .بايد در نظر داشت كه در طول فصول خشك خصوصيات آب و هوائي مناطق خشك و نيمه خشك حالت بياباني به خود مي گيرد و چنانچه در اين فصول از زمين بهره برداري ناصحيحي بعمل آيد نتيجه آن تخريب و فرسايش بوده و توأم شدن اين دو پديده سبب ﺑياباني شدن منطقه مي گردد .لذا با توجه به اهميت اقليم و نقش كنترل كننده آن بر روي كليه شرايط محيط طبيعي و اثرات زيادي كه در شرايط بياباني دارد و بﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ حاصل از تجزيه و تحليل عناصر اقليمي( تغييرپذيري بارندگي ماهيانه ، فراواني بارشهاي روزانه بر حسب مقدار و مدت )در اين مطالعه اثرات عوامل اقليمي بر روي محيط طبيعي يزد بررسي گرديده است .تا سر انجام اثرات نامطلوبي كه در بعضي از قسمتهاي منطقه موجب تشدﻳﺪ شرايط بياباني مي شود شناسايي و با پيدا كردن علت اصلي بيابان زائي ، راه حل هاي مؤثر و عملي در جهت بيابان زدائي ارائه نمائيم .

يكي از خصوصيات بارز مناطق خشك و نيمه خشك نوسان شديد مقدار بارندگي اين نواحي در سالهاي مختلف مي باشد .بررسي هاي انجام شده بيانگر اين واقعيت است كه شدت بارش بسيار متغير بوده و گاهاً بارندگي نازل شده در عرض يك ماه معادل باران يك سال مي باشد .تناوب فعاليت و اثر سريع آبهاي جاري ، مظهر ديگري از نقش مستقيم اقليم است، ميزان بارندگي ساليانه منطقه از 9.12 ميليمتر تا 2.120 ميليمتر تغيير مي كند . اغلب بارندگي ها در فصل زمستان و اوايل بهار اتفاق مي افتد كه همراه با جاري شدن آبها و سیلاب است بطوريكه نسبت متوسط حداكثر بارندگي 24 ساعته يزد 69درصد بارندگي ساﻻنه مي باشد كه موجب جاري شدن سیلاب از ارتفاعات مي شود .

منبع:irandeserts.com