ترومبوز وریدهای عمقی (Deep vein thrombosis)

[poune]

مقدمه : ترومبوز وریدهای عمقی زمانی رخ می دهد که خون درسطح لایه های داخلی وریدهای (سیاهرگها) عمقی لخته می شود که معمولا این حالت در پاها اتفاق می افتد. این لخته ها خطرناک هستند به این دلیل که ممکن است شکسته شوند ، وارد جریان خون شده و شریانهای (سرخرگها) بزرگ و مهم به ویژه شریانهای ریه را مسدود کنند و منجر به صدمه دائمی یا مرگ شوند. این اختلال در اغلب موارد در خانمها و در سنین بالای 40سال رخ می دهد. علل و عوامل : زمانی که خون درون وریدهای عمقی پاها، آهسته تر از زمان معمول حرکت می کند یا زمانی که فاکتورهایی وجود دارند که تمایل خون به لخته شدن را افزایش می دهند و یا مواردی که لایه داخلی وریدها دچار آسیب شده باشد، ترومبوز وریدهای عمقی رخ می دهد.
عوامل تاثیرگذار در بروز این اختلال شامل موارد زیر است : 1- زمانی که به مدت طولانی در حالت نشسته قرار می گیرید مثل پروازهای هوایی طولانی مدت ( بیشتر از 4ساعت) 2- صدمات مثل شکستگی های لگن و ران 3- جراحی های بزرگ مثل جراحی های استخوان و مفاصل 4- محدودیت حرکتی یا ناتوانی در راه رفتن به دلیل بیماری و یا هرگونه مشکل سلامتی 5- بیماریها از جمله برخی سرطانها، بیماریهای قلبی و واریس 6- برخی از داروها از جمله قرصهای پیشگیری از بارداری 7- سیگار کشیدن 8- چاقی 9- حاملگی
علائم و نشانه ها : تقریبا نیمی از بیماران مبتلا به ترومبوز وریدهای عمقی تا زمانی که رگهای بزرگ و اصلی مسدود نشود، هیچ علامتی ندارند در این موقعیت علائم به شرح زیر می باشد :

• افزایش دمای پا
• تورم یک طرف عضله پشت ساق پا، قوزک، ران و از قوزک به پایین
• تب خفیف
• درد در پاها
• التهاب و قرمزی
• برجسته شدن رگهای سطحی پا

در صورت حرکت لخته به سمت سرخرگهای ریه و انسداد آنها ، علایمی مثل تنگی نفس – درد قفسه سینه و سرفه خونی نیز بروز می نماید .
تشخیص: پزشک در مورد علایم و نشانه ها و همچنین سابقه بیماریها و داروهایی که مصرف می کنید از شما سوالاتی می پرسد ، شما را معاینه می کند و دور ساق هر دو پا را با هم مقایسه می کند ؛ علاوه بر این یک سری آزمایشات و بررسی ها برای تائید تشخیص انجام می شود مثل سونوگرافی، ونوگرافی (بررسی وریدهای مشکوک) و سی تی اسکن ( وضعیت خونرسانی به ریه را بررسی می کند) .
درمان : هدف از درمان ، جلوگیری از بزرگتر شدن لخته، پیشگیری از عوارض لخته مثل حرکت به سمت شریانهای ریوی و بروز انسداد درآنهاُ، حل کردن لخته و جلوگیری از ایجاد لخته جدید می باشد اقدامات زیر به منظور دستیابی به اهداف درمان انجام می شود :

• تجویز داروهای ضد انعقاد (رقیق کننده های خون) مانند هپارین، کلگزان و وارفارین : تجویز این داروها باید با احتیاط و تحت نظارت تیم درمان صورت گیرد. در مدتی که داروهای ضد انعقاد تجویز می شود به منظور بررسی اثر دارو، آزمایشات خون(PTT، INR و پلاکت) به صورت منظم انجام می شود. در مواردی که کلگزان تجویز می شود نیازی به بررسی دوره ای آزمایشات وجود ندارد.

نکته : از کلگزان به منظور پیشگیری از بروز ترومبوز وریدهای عمقی در بیماران پرخطر مانند افرادی که در معرض جراحی های بزرگ یا شکستگی های وسیع قرار گرفتند نیز استفاده می شود

• پس از شروع درمان با داروهای ضد انعقاد، توصیه می شود به مدت حداقل 2 هفته استراحت داشته باشید که این ممکن است عجیب به نظر آید زیرا بی حرکتی یکی از عوامل ایجاد لخته است اما نکته اینجاست که زمانی که داروها تجویز می شوند خطر تکه تکه شدن لخته و حرکت آنها به نقاط مختلف بدن وجود دارد و می تواند باعث انسداد رگهای اصلی و اختلال در خونرسانی شود بنابراین به شما توصیه می شود در طول درمان استراحت داشته باشید و پاها را بالاتر از سطح بدن قرار دهید ( در چند روز اول درمان و تا زمانی که آزمایشات نشاندهنده عملکرد مطلوب داروها باشد ، ترجیحا استراحت مطلق توصیه می شود ).
• پس از گذراندن دوره حاد و زمانی که بیمار شروع به راه رفتن می کند، پوشیدن جورابهای واریس به منظور بهبود بازگشت خون وریدی و کاهش التهاب توصیه می شود. این جورابها که غالبا از جنس لاستیک هستند باید شبها بیرون آورده شوند و صبح قبل از خارج شدن از تخت و آویزان شدن پا، دوباره پوشانده شوند. رعایت نحوه صحیح استفاده از جورابهای الاستیک برای رسیدن به هدف موردنظر الزامی است.
• به منظور برطرف شدن درد داروهای مسکن ممکن است تجویز شود.
• مدت زمان استراحت با توجه به وسعت و محل ترومبوز بین 7-5 روز بعد از تشخیص است در زمان استراحت پاها را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
• پس از اتمام دوره استراحت، توصیه می شود که راه رفتن را آغاز کنید و از ایستادن و نشستن های طولانی مدت (بیش از 2ساعت) پرهیز کنید.
• در صورتی که بیمار به داروهای ضد انعقاد پاسخ ندهد و لخته از بین نرود، درمان جراحی مدنظر قرار می گیرد.

توصیه های لازم :

• داروهای ضد انعقاد را هر روز در زمان مشخص( مثلا بین 8 تا 9صبح) مصرف کنید.
• دست بندی تهیه کنید که لیست داروهای مصرفی برروی آن موجود باشد.
• قبل از مصرف هر داروی جدید شیمیایی و حتی گیاهی، پزشک خود را مطلع کنید به این دلیل که داروهای زیادی وجود دارند که با عمل داروهای ضد انعقاد تداخل می کنند.
• در صورتی که وارفارین مصرف می کنید از خوردن غذاهای حاوی ویتامین کا(سبزیجات برگ سبز تیره مثل اسفناج و کاهو) خودداری کنید.
• بروز علایمی از قبیل ضعف، سردرد، سرگیجه، درد شدید معده، ادرار قرمز یا قهوه ای رنگ ، خونریزی از بینی و لثه ، مدفوع سیاه رنگ ، عدم توقف خونریزی از بریدگی ها و زخم ها را گزارش کنید.
• در صورتی که اخیرا تحت درمان ترومبوز وریدهای عمقی قرار گرفته اید، پاهای خود را ماساژ ندهید چون باعث سست شدن لخته می شود.
• قبل از انجام هرگونه اقدام پزشکی یا دندانپزشکی، پزشک مربوطه را در جریان مصرف داروهای خود قرار دهید.
• آزمایشات خون را به صورت منظم و طبق موعد مقرر انجام دهید.

پیشگیری :

• برای مدت زمان طولانی از نشستن خودداری کنید. هنگامی که در حال مسافرت هستید گاهگاهی پاهایتان را حرکت دهید.
• در صورت امکان، روزانه پیاده روی های کوتاه مدت داشته باشید.
• در هنگام خواب، پاها را بالاتر از سطح بدن قرار دهید تا بازگشت خون وریدی تسهیل شود.
• ورزش های پا برای جلوگیری از تجمع خون در پا کمک کننده است.

گردآوری : راحله میری – کارشناس پرستاری – آبان 1387 بازبین : دکتر محمد زمانی – متخصص داخلی

منابع :

1- Monahan et al. phippls ^, Medical- surgical Nursing 8^th ed. Mosby /Blsevier.2007

2- Smeltzer S. Bane B.Brunner & suddarth ^, s tent book of Medical-surgical Nursing.Lww.2004

3- DVT available from http://www.nursingconsult.com/das/pa...506630&SEQNO=1, accessed 08.11.2008

منبع: پیک سلامت بیمارستان نمازی شیراز، بخش اطلاعات بیماری ها

[poune]

ترومبوز سیاهرگی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ترومبوز سیاهرگی
A deep vein thrombosis in the right leg. Note the swelling and redness.

ترومبوز سیاهرگی به معنای وجود ترومبوز (لخته خونی) در داخل سیاهرگ است. اگر ترومبوز همراه با تغییرات و پاسخ التهابی در دیواره سیاهرگ باشد، ترومبوفلبیت نامیده می‌شود. ترومبوز سیاهرگی بیشتر در سیاهرگ‌های اندام تحتانی اتفاق می‌افتد.

ترومبوز رگ‌های خونی (سیاهرگ یا سرخرگ) باعث اختلال در جریان خون بدن می‌گردد، که شدت آن به اندازه ترومبوز، محل درگیری و نوع رگ بستگی دارد. به حرکت ترومبوز (لخته خونی) آمبولی می‌گویند و درصورت آمبولی ریه، احتمال مرگ بیمار وجود دارد.

علل زمینه ساز ترومبوز سیاهرگی

در سال 1846، سه عامل زمینه‌ای ترومبوز سیاهرگی توسط Virchow مطرح گردید که شامل موارد زیر است:

• آسیب عروقی (آسیب دیواره عروق)
• رکود یا استاز وریدی
• افزایش انعقادپذیری

عوامل افزایش خطر

عوامل افزایش خطر در ایجاد ترومبوز سیاهرگی عبارتنداز:

• جراحی‌ها. جراحی ارتوپدی به خصوص در ناحیه لگن و زانو، جراحی شکمی و سینه‌ای.
• به دنبال شکستگی‌ها (مثلا شکستگی لگن، ران و درشت نی)
• سابقه ابتلا به ترومبوز سیاهرگی
• عامل افزایش سن (فرآیند پیری) و چاقی
• در ابتلا به برخی از سرطان ها (مانند تومور پستان، معده، لوزالمعده (پانکراس)، ریه و مجاری ادراری).
• فلج اندام‌ها به دنبال سکته مغزی و آسیب طناب نخاعی
• استراحت طولانی و بی حرکتی در بیماران قلبی (مثلا در موارد نارسایی احتقانی قلب و انفارکتوس میوکارد حاد).
• ونولیت (Venulitis)
• کمبود آنتی ترومبین ΙΙΙ، پروتئین C و S
• استفاده از کاتترها
• شیوه زندگی کم تحرک
• حاملگی
• مصرف قرص ضد بارداری‌های خوراکی

انواع ترومبوز سیاهرگی اندام ها

ترومبوز سیاهرگی اندام‌ها ممکن است در سیاهرگ‌های سطحی یا عمقی رخ دهد که بر این اساس دو نوع ترومبوز سیاهرگی وجود دارد:

• ترومبوز سیاهرگی سطحی
  
• ترومبوز سیاهرگی عمقی
  

ترومبوز سیاهرگی سطحی

ترومبوز سیاهرگی سطحی در اندام تحتانی ممکن است در سیاهرگ صافنوس بزرگ، صافنوس کوچک و یا شاخه‌های آنها روی دهد. این حالت نسبت به ترومبوز سیاهرگی عمقی، خطر کمتری داشته و بهتر قابل درمان است. درصورت وجود ترومبوز در ورید صافنوس بزرگ در ناحیه رانی و به خصوص در نواحی نزدیک به پیوستن این ورید به سیاهرگ فمورال، باید بیشتر مورد توجه و درمان سریعتر قرار گیرد تا از نفوذ ترومبوز به داخل دستگاه سیاهرگی عمقی و احتمال آمبولی ریوی جلوگیری گردد.

تظاهرات بالینی در ترومبوز سیاهرگی سطحی

تظاهرات بالینی ترومبوز سیاهرگی سطحی معمولا به آسانی قابل تشخیص است:

• درد محدود در ناحیه ترومبوز
• تغییرات دما (گرمی) و قرمزی در مسیر سیاهرگ
• احتمال قرمزی و ادم در نواحی اطراف
• وجود حساسیت در ناحیه به هنگام معاینه

ترومبوز سیاهرگی عمقی (DVT)

ترومبوز سیاهرگی عمقی در اندام تحتانی ممکن است در سیاهرگ‌های پوپلیتئال، رانی (فمورال)، ایلیاک خارجی ایجاد گردد. مهمترین پیامدهای ترومبوز سیاهرگی عمقی، آمبولی ریوی و سندرم نارسایی مزمن سیاهرگی است. هراندازه ترومبوز (لخته خونی) در ناحیه بالاتری از دستگاه سیاهرگی اندام تحتانی به وجود آید، خطر بیشتری را برای فرد به دنبال خواهد داشت. ترومبوز وریدی عمقی (DVT) به علت احتمال آمبولی ریوی، یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود که باید هرچه سریعتر درمان گردد.

تظاهرات بالینی در ترومبوز سیاهرگی عمقی

تشخیص ترومبوز وریدی عمقی براساس تظاهرات بالینی، همیشه آسان نیست. در مراحل اولیه ترومبوز سیاهرگی عمقی (DVT)، تنها 25 الی 50 درصد بیماران با توجه به تظاهرات بالینی شناحته می‌شوند. تظاهرات بالینی در موارد ترومبوز سیاهرگی عمقی ممکن است درارتباط با موارد زیر باشد:

• گرمی و قرمزی
• درد مبهم یا شدید
• تورم ساق پا
• حساسیت در مسیر سیاهرگ (ورید)
• احتمال سیانوز مختصر
• درصورت ادم شدید در ناحیه ساق پا، احتمال رنگ پریدگی اندام وجود دارد

تشخیص

روش‌های تشخیص ترومبوز وریدی عمقی شامل:

• تست هومن که ارزش آن چندان قابل اطمینان نیست .این تست در حالتی که زانوی بیمار صاف است، با خم کردن غیرفعال مچ پا به طرف بالا (عمل دورسی فلکشن) و لمس آرام ناحیه پشت ساق پا صورت می‌گیرد. پاسخ بیمار ممکن است به صورت درد و حساسیت در ناحیه باشد. در این تست، گاهی درد و حساسیت مربوط به ترومبوز نیست و در بعضی موارد با وجود ترومبوز وریدی عمقی، درد ایجاد نمی‌شود، بنابراین نمی‌توان به آن اعتماد کرد.
  
• اولتراسونوگرافی سیاهرگی دوگانه
• روش‌های حجم سنجی
• اسکن فیبرینوژن (¹²⁵I)
  
• ونوگرافی

درمان

در موارد ترومبوز سیاهرگی (وریدی) سطحی، درمان شامل بالا قراردادن اندام مبتلا جهت کاهش ادم و استفاده از داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی برای کاهش درد است. لبته باید توجه داشت که تجویز داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی ممکن است شواهد بالینی مربوط به گسترش ترومبوز سیاهرگی را مخفی نمایند. در ترومبوفلبیت‌های سطحی گسترده معمولا درمان ضد انعقادی (مثلا استفاده از هپارین) طبق نظر متخصص مربوطه انجام می‌گیرد.
درمان در موارد ترومبوز وریدی عمقی شامل موارد زیر است:

• استراحت مطلق که مدت زمان آن به نظر پزشک متخصص بستگی دارد.
• استفاده از جوراب‌های الاستیک یا فشاری
• بالاتر قراردادن عضو مبتلا
• استفاده از داروهای ضد انعقادی همانند هپارین و یا وارفارین و پیگیری مدت زمان درمان دارویی طبق نظر متخصص مربوطه
• درمان جراحی که ممکن است به دلایل ذیل صورت گیرد:
  
  • بیمارانی که بیماری آنها عود کرده یا وسعت یافته‌است.
  • بیمارانی که مصرف داروهای ضد انعقادی به دلیل خطر ایجاد خونریزی شدید ممنوع باشد.
  • موارد خاص دیگر
    
  
  

منابع

• ناصری، مهران. نصیری، امیرحسن و همکاران. ترجمه:اصول طب داخلی هاریسون.بخش بیماری‌های قلب و عروق. چاپ گلشن. مرکز نشر اشارت.
• هوشمند ویژه، محمد. فرهنگ پزشکی انگلیسی-فارسی (دوجلدی). واژه نامه مصور دورلند. انتشارات کلمه.
• مرادی بوساری، آیدا، محسنی فر، هلاکو و همکاران. فیزیوتراپی در بیماری‌های عروقی اندام‌ها. انتشارات قلم علم. شابک: 4-11-5870-600-
  

[poune]

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ترومبوز سیاهرگی عمقی (به انگلیسی: Deep venous thrombosis) به معنای تشکیل لخته خونی در دیواره داخلی یک سیاهرگ عمقی است. این اختلال که به DVT معروف است، بیشتر سیاهرگ‌های اندام تحتانی را درگیر می‌کند. ایجاد لخته‌های خونی در مسیر عروق خونی اندام‌ها، باعث اختلال جریان خون شده و درنتیجه منجربه انسداد نسبی یا کامل عروق خونی می‌گردد. اگرچه ترومبوز سیاهرگی (وریدی) عمقی بیشتر در سیاهرگ‌های اندام تحتانی اتفاق می‌افتد، ولی به علت استفاده از کاتترهای ساب کلاوین، وقوع آن در اندام فوقانی نیز در حال افزایش است.

یکی از مهمترین عوارض احتمالی ترومبوز سیاهرگی عمقی، آمبولی ریوی است که به علت انتقال لخته خونی به دستگاه گردش خون ریوی ایجاد می‌گردد. پیشگیری از آمبولی ریه مهمترین دلیل جهت درمان بیماران مبتلا به ترومبوز سیاهرگی عمقی است، چون ترومبوز در مراحل اولیه ممکن است سست و شکننده بوده و به خوبی به دیواره عروق متصل نباشد. آمبولی ریوی ممکن است منجربه مرگ بیمار گردد. از علایم آمبولی ریه، کوتاه شدن تنفس و درد قفسه سینه‌است که با تنفس عمیق شدت درد افزایش می‌یابد.

علل

سه عامل اصلی در ایجاد ترومبوز در عروق خونی نقش دارند که توسط ویرخوف در سال ۱۸۴۶ مطرح گردید:

• رکود جریان خون
  
• افزایش انعقادپذیری
  
• ضایعه دیواره رگ
  

عوامل افزایش خطر

مواردی که به عنوان عامل افزایش خطر در ایجاد ترومبوز سیاهرگی عمقی محسوب می‌شوند عبارتنداز:

• پس از اعمال جراحی (به ویژه جراحی‌های ارتوپدی)
• بی حرکتی
• شکستگی‌ها
• نارسایی احتقانی قلب
• ضربه به سیاهرگ‌ها
• تومورها یا بیماری‌های بدخیم
• حاملگی
• ماه اول پس از زایمان
• استفاده از ضد بارداری‌های خوراکی
• طولانی شدن استراحت مطلق
• وجود کاتتر ورید مرکزی
• سابقه ترومبوز سیاهرگی عمقی
• آمبولی ریوی قبلی
• انعقاد داخل عروقی منتشر (DIC)
• آسیب طناب نخاعی
• سکته مغزی
• نشستن‌های طولانی مدت و یا مسافرت طولانی با اتومبیل، اتوبوس، قطار و هواپیما
• مشکل ژنتیکی که باعث ایجاد ترومبوز (لخته خونی) گردد
• گاهی به علت وریدهای واریسی
• افزایش سن
• چاقی
• بیماری بورگر
• بیماری لوپوس اریتماتوی سیستمیک
• داشن بیماری‌های ناتوان کننده
• استفاده از کاتترهای ساب کلاوین
• سپتی سمی
• پلی سیتمی یا اریتروسیتوز (افزایش گلبول‌های قرمز خون)
• ترومبوسیتوز (افزایش پلاکت‌ها)

علایم و نشانه ها

بسیاری افراد با وجود داشتن ترومبوز سیاهرگی عمقی، هیچگونه علامتی ندارند، اما سایرین ممکن است علایم و نشانه‌های زیر را بروز دهند:

• تغییر دما به صورت گرمی و تغییر رنگ پوست به صورت قرمزی در ناحیه
• احتمال ادم محیطی
• درد اندام درگیر که ممکن است مبهم یا شدید باشد
• حساسیت در مسیر سیاهرگ درگیر به هنگام لمس عمیق
• احتمال سیانوز که کمتر دیده می‌شود
• اتساع سیاهرگی سطحی که نادر است
• احتمال داشتن علایم مربوط به آمبولی ریه
• خستگی و احساس ناخوشی
• تب خفیف

تشخیص

روش‌های متفاوتی جهت تشخیص ترومبوز سیاهرگی عمقی وجود دارد:

• اولتراسونوگرافی وریدی دوگانه
• اسکن فیبرینوژن ^۱۲۵I. اسکن فیبرینوژن بیش از ۹۰ درصد از ترومبوزهای سیاهرگی ماهیچه ساق را شناسایی می‌کند، ولی برای تشخیص ترومبوزهای سیاهرگی فوقانی (پروگزیمال) کمتر اختصاصی است.
  
• ازطریق حجم سنجی که به دو روش پلتیسموگرافی و فلبورئوگرافی (PRG) انجام می‌شود. در روش اول از الکترودهای پوستی و در روش دوم (PRG) از کاف استفاده می‌گردد.
• ونوگرافی که ازطریق تزریق یک ماده حاجب به داخل سیاهرگ سطحی انجام می‌گیرد.
• آزمون هومن (Homan's sign) که قابل اطمینان نیست. در این آزمون، زانوی بیمار صاف بوده و پایش به دورسی فلکشن برده می‌شود که طی این عمل ممکن است حساسیت و درد در قسمت پشت ساق پا ایجاد گردد. البته گاهی لمس عمقی ساق پا نیز ایجاد حساسیت و درد می‌کند که ممکن است دلیلی بر ترومبوز سیاهرگی عمقی باشد.

درمان

درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی عبارتنداز:

• استراحت مطلق و عدم تمرین درمانی در این دوره که مدت زمان آن به نظر پزشک متخصص بستگی دارد.
• تجویز داروهای ضد انعقادی (مثلا هپارین یا وارفارین) برطبق نظر پزشک معالج.
• اندام مبتلا باید بالاتر از سطح قلب قرار گیرد.
• استفاده از جوراب‌های الاستیک
• راه اندازی تدریجی بیمار با توجه به علایم و نشانه‌ها
• رعایت برنامه‌هایی که باعث پیشگیری از بروز مجدد ترومبوز وریدی عمقی می‌گردد.
• تنظیم یک برنامه دارو درمانی جهت تعیین میزان و مدت زمان مصرف دارو پس از دوره حاد
• درمان جراحی. عمل جراحی ممکن است در بیمارانی که تجویز داروهای ضد انعقادی احتمال خونریزی را افزایش می‌دهد و یا موارد خاصی از بیماری‌ها صورت گیرد.
• برنامه تغذیه‌ای مناسب

اصول پیشگیری

پیشگیری از بروز ترومبوز سیاهرگی عمقی مهمتر از درمان پس از ایجاد آن است. مواردی که باید جهت پیشگیری از ایجاد ترومبوز وریدی عمقی درنظر داشت عبارتنداز:

• استفاده از داروهای ضد انعقادی قبل از عمل جراحی (به خصوص در موارد شکستگی‌های اندام تحتانی) و موارد بستری خاص طبق نظر متخصص مربوطه.
• باید بیمار را در اولین فرصت ممکن با توجه به مشکلاتش راه اندازی کرد.
• استفاده از جوراب‌های الاستیک جهت جلوگیری و کاهش ادم.
• حرکات فعال مچ پا و انگشتان
• بالاتر قراردادن اندام‌ها جهت جلوگیری و کاهش تورم
• پرهیز از بی حرکتی و نشستن‌های طولانی مدت
  

منابع

• دلاورخان، مرتضی.ترجمه: تشخیص و درمان بیماری‌های قلب و عروق سری منوال دکتر Joseph S. Alpert و James M. Rippe. انتشارات شرکت سهامی چهر. چاپ دیبا.
• مرادی بوساری، آیدا، محسنی فر، هلاکو و همکاران. فیزیوتراپی در بیماری‌های عروقی اندام‌ها. انتشارات قلم علم. شابک: ۴-۱۱-۵۸۷۰-۶۰۰-۹۷۸
• ناصری، مهران. نصیری، امیرحسن و همکاران. ترجمه:اصول طب داخلی هاریسون.بخش بیماری‌های قلب و عروق. چاپ گلشن. مرکز نشر اشارت.

• Carol Mattson Porth. Pathophysiology:concepts of altered health states. Publisher:Lippincott. Third Edition. ISBN ۰-۳۹۷-۵۴۷۲۳-۴