زباله و نقش آن در آلودگیهای زیست محیطی

[مهندس ایرانی]

مديريت زايدات شهري در كشور ما در جهت كنترل مواد زايد جامد بخصوص زباله هاي صنعتی ، سمّي و خطرناك امری اجتناب ناپذير به نظر می رسد . تولید هزاران تُن زباله در شهرهاي مختلف كشور با آلودگي های متفاوت و خاص خود ، مسئله ايست كه با توجه به افزايش جمعيت و توسعه صنعت و تكنولوژي مي‌بايستي در صدر برنامه هاي بهداشت و محيط زيست كشور قرار گيرد. بدين لحاظ و باتوجه به اهميت مسئله در اين مطلب سعی شده تا حدودی به خطرات ناشی ازدفع غیراصولی زباله و پیامدهای زیست محیطی آن پرداخته شود .
در ايران روزانه بالغ بر 50000 تُن مواد زايد جامد توليد مي‌شود كه این امر با در نظر گرفتن رشد جمعيت و توسعه صنعت به گونه ای موجبات افزایش مواد زايد جامد و به تبع آن تغييرات فيزيكي ـ شيميايي را فراهم آورده است. به طوريكه برنامه هاي جمع آوري و دفع زباله موجود جوابگوي نيازهاي اين بخش از كار نمی باشد . امر جمع آوري، دفع، بازيافت و اصولا مديريت مواد زايد جامد در ايران با توجه به نوع و كيفيت زباله هاي ايران تفاوت فاحشي با ساير كشورهاي جهان دارد، لذا بكارگيري هر گونه تكنولوژي بدون مطالعات دقیق و بررسی های کارشناسی درراستای شناخت مواد و سازگاري با عوامل محلي نتیجه مطلوبی در بر نخواهد داشت. وجود 70 درصد مواد آلي قابل كمپوست و بيش از 40 درصد رطوبت در زباله هاي خانگي از يك سو و تفاوت فاحش آب و هوا و شرايط زيست محیطی در مناطق مختلف كشور با سبك و فرهنگ منحصر به خود از سوي ديگر خود دليلي بر مردود دانستن استفاده بي رويه از تكنولوژي‌هاي وابسته به خارج است، تجربه سال‌ها ركود در عمل آوردن كمپوست و پرداخت هزينه هاي گزاف جمع آوري و دفع زباله نشانگر اهميت اين مسئله در برنامه هاي محيط زيست كشور است. توجه به امر بهداشت و سلامت جامعه و رعايت جنبه هاي پيش‌گيري قبل از درمان بدون توجه به سيستم‌هاي جمع آوري و دفع مواد زايد كه مسبب اصلي آلودگي در شهرها و روستاهاي كشور است، امكان پذير نيست. اشاعه بيماري كيست هيداتيك، بروز گهگاه وبا، انواع بيماري‌هاي پوستي همچون ليشمانيوز و سلسله بيماري‌هاي سرطان‌زا و سكته هاي نابهنگام در جوامع كنوني كه معمولا به مواد فساد پذير و پس مانده هاي شيميايي محيط زيست نسبت داده مي‌شود ماحصل تداخل صدها نوع مواد سمي و عفونت‌زا با زباله هاي شهري و انتشار آن‌ها در آب، خاك و هواي زندگي روزمره ماست. اصول بهداشت و بهسازي محيط ، در هر شهر ايجاب مي‌كند كه زباله ها در حداقل زمان از منازل و محيط زندگي انسان دور شده و در اسرع وقت دفع گردند. پيدايش اين ايده (دفع بهداشتي زباله در محيط زيست) در قرن نوزدهم ميلادي به مشابه يك دستورالعمل بهداشتي، شهروندان را به رعايت آن ملزوم مي‌ساخت.اهميت دفع بهداشتي زباله ها موقعي بر همه روشن خواهد شد كه خطرات ناشي از آن‌ها بخوبي شناخته شود. زباله ها نه فقط باعث توليد بيماري، تعفن و زشتي مناظر مي‌گردند، بلكه مي‌توانند به وسيله آلوده كردن خاك، آب و هوا خسارات فراواني را ببار آورند. به همان اندازه كه تركيبات زباله مختلف است، خطرات ناشي از مواد تشكيل دهنده آن‌ها نيز مي‌توانند متفاوت باشند. جمع آوري، حمل و نقل و آخرين مرحله دفع اين مواد بايستي به طريقي باشد كه خطرات ناشي از آن‌ها در سلامتي انسان به حداقل ممكن كاهش يابد.
آلودگي‌ آب
آب شرط اصلي ادامه حيات در جهان است، سرعت افزايش جمعيت، بهبود سطح بهداشت و پيشرفت‌هاي صنعتي در سطح جهان بيش از پيش باعث محدود شدن منابع آب شده است، در كشور ما مسئله كمبود آب بخصوص در امور صنعت و كشاورزي مشكلات فراواني را به بار آورده است. مصرف زياده از حدّ آب در شهرها و اسراف‌هاي بي رويه در این زمينه خود تشديد كننده اين مشكل است. گرمسير بودن مناطق مختلف كشور و عدم وجود منابع آب كافي از يك سو و عدم كنترل آلودگي آب به وسيله تخليه فاضلاب‌ها و زباله هاي شهري و صنعتي از سوي ديگر تاثير زيانبخشي در اقتصاد و بهداشت جامعه ما دارد. همچنين تخليه مواد زايد جامد و مايع (زباله و فاضلاب‌ها) در محيط به وسيله جاري شدن آب‌هاي سطحي اعم از جويبارها، رودخانه ها و ديگر آب‌هاي حاصل از بارندگي به نقاط مختلف موجب انتشار آلودگي مي‌گردند و اين در حاليست كه متاسفانه در بعضي از شهرهاي ما دفع بي رويه زباله اكثرا به وسيله تخليه مواد به جويبارها صورت مي‌گيرد و يا دفن غير بهداشتي آن در سراشيبي‌ها و ديگر اماكن كه مغایر با ضوابط حفاظت آب‌هاي زيرزميني است انجام شده كه از نظر بهداشت محيط كاملاً خطرناك است. مخصوصاً اينكه محل تخليه و يا دفن در خاك‌هاي سبك شني و يا در حوالي رودخانه ها و چشمه سارها باشد.
آلودگي خاك
زباله ها كه خودتركيبي ازفضولات انساني حيواني و بسياري ديگر از مواد زائد صنعتي و كشاورزي می باشند، متاسفانه در آخرين مرحله دفع به خاك و يا آب منتقل مي‌شوند. كالاهاي مصنوعي كه از مواد پلاستيكي ساخته شده اند پس از استعمال به صورت مواد زائد تجزيه نشدني در زباله انباشته و در خاك باقي مي‌مانند زيرا پليمرهاي مصنوعي (نايلون) بر عكس پليمرهاي طبيعي موجود در پشم و پنبه به علت نبودن آنزيم ويژه، سال‌ها جهت تجزيه در طبيعت به صورت خام و بدون تغيير باقي مي‌ماند. اين مواد خود باعث خلل در تبادل آب و هوا و ديگر عكس‌العمل‌هاي فيزيكي و شيميايي خاك می شوند. ريشه گياهان بواسطه مجاورت و يا احاطه شدن توسط مواد پلاستيكي موجود در خاك، دچار اختلال در جذب آب و غذای مصرفی خود می شوند. که با گذشت زمان در اطراف ريشه حرارت، رطوبت و خواص شيميايي كاملاً غيرمتعادلي بوجود مي‌آید كه موجب کندی رشد و يا خشكي گياه مي‌شوند. انواع مختلف قوطي‌هاي كنسرو، لاستيك‌هاي مستعمل، لاشه هاي اتومبيل، فضولات بيمارستان‌ها و مواد شيميايي كارخانه ها كه هم اكنون در اغلب شهرها جزو لاينفك زباله هاي شهري هستند به خارج از شهر منتقل و در دامان طبيعت پراكنده و يا دفن مي‌شوند. نتيجه اين عمل، تجزيه هايي است كه طي ساليان دراز خطرات مهيبي را در آب و خاك منطقه بوجود آورده و موجب بيماري‌هاي گوناگوني در انسان، حيوان و كليه موجوداتي كه در آن منطقه زندگي مي‌كنند مي‌شود. ازجمله امور متداول در استفاده مجدد از زباله هاي شهري، تهيه كمپوست است كه هم اكنون در بسياري از شهرهاي پيشرفته دنيا معمول است. در ايران متاسفانه بدون مطالعه در سيستم تهيه كمپوست، نوع كمپوست و امكانات مصرف، اقدام به تاسيس كارخانه هايي شده است كه نتايج حاصل، مطلوب نبوده که آلودگي‌هاي زیست محيطی جوامع شهري و روستايي ما را تشديد مي‌نمايد. امروزه به علت پيشرفت صنايع سنگين که مصرف زياده از حد فلزات سنگين را در پی دارد كه با ورود به محیط زیست خسارات زيادي را به بار مي‌آورند.ازدياد فلزات سنگين مثل جيوه، سرب، كادميوم و آرسنيك در كمپوست و نتيجتاٌ در خاك، بيماري‌هاي گوناگوني از جمله مسموميت‌ در انسان را موجب مي‌شود.
آلودگي هوا
در اين زمينه گفته مي‌شود احتراق مواد پلاستيكي كه متاسفانه امروزه به ميزان فراواني در زباله ها وجود دارند صرفنظر از ديوكسين‌ها، توليد گازهايي همچون گاز كربنيك، انيدريد سولفوره، گازهاي سمّي كلره و غيره مي‌نمايد كه فوق‌العاده خطرناك بوده و موجبات آلودگي شديد هوا فراهم می آورد. شايان ذكر است در مناطقي كه مبادرت به ايجاد زباله سوز مي‌شود تعبيه هواكش‌هاي طويل و فيلترهاي ويژه اي كه طبق ضوابط محيط زيست قادر به جلوگيري از آلودگي‌هاي هوا باشند از ضروريات امر است. گازهاي حاصل از تخميرهاي هوازي و غير هوازي در مراكز دفن زباله قادرند به طبقات زيرين خاك نفوذ كرده و اختلالاتي در خاك‌هاي زراعي به وجود آورند. طبق مطالعات انجام شده در نواحي نزديك به جايگاه هاي دفن زباله ميزان گاز متان (ch4) تا حدود 60 درصد و گاز كربنيك (co2) حداكثر تا 30 درصد تاييد شده است كه قطعا در جلوگيري از رشد و نمو صحيح گياهان منطقه موثر می باشد.
حشرات
در این مورد می توان به خطرات ناشي از وجود مگس اشاره کرد، به خصوص مگس خانگي که از نظر انتشار بسياري از باكتري‌هاي بيماريزا دارای اهميت مي‌باشد. بيش از 40 هزار نوع مگس در انتشار بسياري از امراض همچون اسهال‌هاي آميبي و باسيلي، تراخم، حصبه و شبه حصبه، وبا، سِل، جذام، طاعون و سياه زخم نقش دارند که در این زمینه ساختن مستراح‌هاي بهداشتي در شهرها و روستاها و حفظ محيط زيست از فضولات فساد پذير انساني و حيواني از جمله عواملي است كه باعث جلوگيري از توليد و رشد لارو مگس خواهد شد. مواد زايد صنعتي اعم از فرآورده هاي گياهي، ميوه ها، فضولات كشتارگاه ها و غيره چه در شهرها و چه در مراكز توليد و مصرف مي‌تواند محل پرورش لارو (كرمينه) مگس قرار گيرد. در صورتي كه روش دفع زباله به صورت تلنبار كردن در فضاي آزاد باشد كرمينه مگس در داخل زباله كه از نشر حرارت، رطوبت و مواد غذايي مناسب ترين محيط به شمار مي‌رود رشد و نمو كرده و پس از رسيدن زمان بلوغ به منازل و اماكن مجاور پرواز مي‌نمايد.
جوندگان
سالم سازي محيط بخصوص كنترل زباله ها چه در امر جمع آوري و چه در دفع بهداشتي آن‌ها مفيدترين راه مبارزه با جوندگان مي‌باشد و بديهي است كه يكي از خطرناكترين مضرات عدم توجه به دفع زباله رشد و نمو و انتشار موش در شهرها است. تبعات ناشی از خطرات ازدياد موشها در سطح شهرها را نمي‌توان با هيچ بودجه اي جبران نمود.از اين نظر اينگونه موجودات بالقوه ناقل بسياري از بيماري‌هاي انساني هستند. ناراحتي‌هاي حاصل از موش‌ها از يك گاز گرفتگي ساده تا تب تيفوس و طاعون متفاوت است. موش و ساير جوندگان براي توليد مثل و ازدياد جمعيت خويش به سه چيز احتياج دارند، غذا، آب و پناهگاه كه هر سه در به نوعی در زباله هاي شهري وجود دارد.
محل دفن زباله
انتخاب زمين مناسب براي دفن زباله هاي شهري، مهمترين عمل در دفن بهداشتي محسوب مي‌شود كه بايد با دقت كافي و همكاري ادارات و موسساتي چون حفاظت محيط زيست، بهداشت محيط، سازمان آب منطقه اي، سرجنگلداري، كشاورزي و منابع طبيعي و نيز با تشريك مساعي شهرداري‌ها انجام شود. محل دفن بهداشتي زباله بايد حداقل به مدت 25 سال محاسبه شده و درمسير توسعه شهر نباشد. اين امر هم از نظر ايجاد ترافيك ناشي از رفت و آمد كاميون‌هاي زباله كش و هم از نظر مسائلي كه در اجراي عمليات در محل دفن مورد توجه است، حائز اهميت ميباشد. انتخاب نوع زمين براي طراحي دفن بهداشتي زباله و عمليات بهره برداري و نيز ابزار مورد نياز تاثير بسزائي در اين زمينه خواهد داشت. بطور خلاصه فاكتورهاي مهمي كه در انتخاب محل دفن زباله بايد مورد توجه قرار گيرند، عبارتند از توجه به بهداشت و سلامت عمومي، سطح زمين مورد نياز، توپوگرافي منطقه، مطالعات هيدرولوژي و زمين شناسي جايگاه، قابليت دسترسي به خاك پوششي مناسب، قابليت دسترسي به محل دفن، فاصله شهر تا محل دفن، رعايت جهت بادهاي غالب، زهكشي محل دفن، هزينه ها و استفاده هاي آتي از زمين و توجه خاص به طرح جامع توسعه شهري.
به هرشكل در راستاي جمع آوري و دفع اصولي زايدات توجه به رفاه پرسنلي، تهيه قانون صحيح و عاري از نقص مديريت پس ماند ها ازجمله مواردي است كه مي‌بايستي در برنامه مديريت زايدات شهري كشور مدنظر قرار گيرد. آنچه مسلّّم است بهره گيري از تجربه هاي كسب شده باعث میشود بتوانیم راهكارهاي اساسي و خطوط اصلي روند اين مديريت را در سال‌هاي آتي ترسيم نمايیم.همچنين انجام مطالعات لازم جهت بررسي وضعيت جمع آوري و دفع زباله در شهرهاي مختلف كشور توليد زباله كمترو در عين حال ارائه و تصويب قوانين و استانداردهاي لازم در اين زمينه با توجه خاص بر مواد زايد سمي و خطرناك بويژه زباله مراكز بهداشتي درماني كشورميتواند ما را در رسيدن به اهداف تعيين شده كمك كند. تامين اعتبارات لازم جهت بهبود بهداشت محيط شهرها از طريق وزارت كشور بويژه توسعه صنايع بيوكمپوست، انجام اقدامات اساسي در جهت تامين ماشين آلات مورد نياز به منظور مكانيزه نمودن روش‌هاي جديد و برگزاري سمينارها و آموزش‌هاي لازم جهت كادرخدمات شهري در شهرداري‌هاي كشور نيز از ديگر مسايلي است كه در اين زمينه مي بايست مورد توجه قرار گيرد.

[tarenoco]

برای جلوگیری از بهر رفتن منابع باید همه تلش کنیم