سیر تشیع در ایران

[اسماعیل س]

سیر تدریجی تشیع از آغاز تا ظهور صفویه

نوشته :اسماعیل سپهوند


فهرست
مقدمه
تعریف شیعه وچگونگی شکل گیری آن
رد ادعای پیوند امامت با ایرانیان
دلایل جانشینی حضرت علی (ع)
تاسیس شهر قم(اولین پایگاه شیعیان در ایران)
جنبش های شیعی در ایران
حمله مغول و انقراض خلافت
نتیجه گیری
منابع




مقدمه
هویت ایرانی با ورود آریایی ها که مهاجرت آنهه از شرق از حدود سه هزارسال قبل از میلاد تا تشکیل اولین حکومت ها (مادها و هخامنشیان)و غلبه بر بومیان ایرانی صورت گرفت، از همان ابتدا این هویت آویخته با عقایدی بود که این مهاجران با خود آورده و با ظهور زرتشت و رسمی شدن این دین در دوره ساسانیان (651_224.م) ایرانیان با دین سرو کار داشته و همیشه دین دستاویز ومشروعیتی برای سلاطین و فرمانروایان بوده است و بعد از ورود اسلام شکست های ساسانیان از اعراب (قادسیه 16.ق ، نهاوند 21.ق و...) ایرانیان به مرور و به تدریج مسلمان شدند و در دوره عباسیان(656_132.ق)حکومت هایی زیر نظر بغداد مرکز خلافت عباسی تشکیل دادند که نیاز به مشروعیت خلفا داشتند؛البته آن دسته از ایرانیان (شعوبیه) که مخالف سلطه اعراب بودند به دنبال حقانیت دین اسلام و مبارزه با سیطره اعراب بر ایران بودند وتنها راهی کهناچار بودند برگزینند تشیع بود که از نظر آنان هم بر حق بود وهم مخالف سیاست مذهبی خلفا بود.
به همین دلیل در زمان ایران بعد از اسلام حرکت ها وجنبش هایی صورت گرفت تا اینکه مغولان که تهاجم آنها به قلمرو اسلامی در شرق از سال 616 .ق شروع شده بود سرانجام در سال 656.قبغداد رافتح و به عمر خلفا خاتمه دادند،که خواسته یا نا خواسته باعث رشد تشیع در ایران شدند تا اینکه بالاخره در قرن دهم هجری قمری جنبش صفویه شیعه که از دوره پیامبر(ص) شروع شده بود سوار شده وایران اسلامی را ایران شیعی نمودند

تعریف شیعه و چگونگی شکل گیری آن
شیعه در استعمال غلبه دارد برکسی که دوست دار علی (ع) وخاندان او باشد تا جایی که نام اختصاصی آنان گردیده است ،شیعه در لغت به معنای "همراهان و پیروان است" و فقها و متکلمان اصطلاحا"یاران وپیروان علی(ع) و فرزندانش را شیعه گویند{تاریخ امامت صص30و31}(1)
شهرستانی درمورد شیعه می نویسد: شیعه آنانی هستند که پیروی مرتضی علی(ع) کردند وبه امامت و خلافت وی قائل شدند که به نص و وصیت روشن است{الملل و نحل، ج1 ، ص 191}(2) رسول خدا (ص) در دوران حیات خود کلمه شیعه را درباره حضرت علی (ع) و یارانش به کار می بردند،عبدالله بن مسعود می گوید رسول خدا دست خود را بر دوش علی(ع) زد و فرمود: این و شیعیان او رستگارانند{تاریخ امامت ص 31}(3) شیعه امامی تنها دوازده امامیان نبودند بلکه فرقه های دیگر(زیدیه ،اسماعیلیه و...)نیز بودند{تاریخ عرب ص 565}(4) بحث در مورد سایر شیعیان در ان مقال نمی گنجد وما فقط در مورد شیعیان دوازده امامی یا میانه رو به بحث می پردازیم.
جنبش شیعی که بعدا" دوازده امامی از آن به وجود آمد هیچ ارتباطی با عکس العمل روح ایرانیان در مقابل اسلام ندارد وآنچه مسلم است این است که عقاید شیعه دوازده امامی از همان آغاز در در سرزمین اسلام ریشه دوانیده وبه زودی با روح ایرانیت پیوند واتحاد یافته است ونفوذ کامل آن تقریبا" در تمام سرزمین ایران در اثر فعالیت صفویه در آغاز قرن دهم قمری (16میلادی) بوده است{تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ص323}(5)
رد ادعای پیوند امامت با ایرانیان
عقیده شیعه مبنی بر امامت که به طور موروثی دربین افراد خاندان پیامبر(ص) که حاملین الهام و ولایت الهی هستند می باشد و مانند توارث سلطنتی در ایران بود که بعدا" باعث تلفیق اسلامیت وایرانیت وپیوند اسلام (خاندان رسالت) وسلطنت ایران باستان (ساسانیان) شد که گفته می شود امام حسین (ع) با شهبانویی از خاندان یزدگرد ازدواج کرده است{همان ص 324{(6)البته آیت ا... مطهری در کتاب ارزشمند خود (خدمات متقابل اسلام و ایران) این نظریه را مفصل توضیح داده و ان را رد کرده است و دلایلی آورده که ما به طور مختصر ذکر می کنیم:
1.اسلام ایرانیان از روی رغبت و رضایت بوده نه اینکه بعدا" به خاطر پیوند بین خاندان رسالت با خاندان سلطنتی ایرانیان (ساسانیان بوده است).
2.فرار یزدگرد به شرق و عدم اسارت خانواده اش.
3.اگر ایرانیان به خاطر استقلال از تشیع ساختگی حمایت می کردند چرا تا این زمان (دوره ما) هنوز شیعه هستند.
4.از نظر اعراب فاتح اسیران ایرانی و ترک وافریقایی و... یک مقام داشتندنه اینکه دختر شاه ایران از آنان بالاتر باشد.
5. این داستان حدود 200 سال بعد تنها با یک جمله یعقوبی که امام سجاد (ع) از بطن دختر یزدگرد بوده نقل شده و اکثر مورخان در این قضیه مشکوکند.
6. ازدواج هایدیگری از جمله زیاد بن عبید و ولید بن عبدالملک با ایرانیان صورت گرفت چرا ایرانیان برای آنها احترام قائل نبودند {خدمات متقابل اسلام وایران ص107 الی 119} (7)
دلایل جانشینی حضرت علی (ع)
امام علی (ع) از نظر دلایل عقلی ونقلی که مورخان و نویسندگان که حتی بعضی از آنها سنی مذهب هستند امام بر حق می باشد البته این مباحث بسیار مفصل می باشد و ما تنها در اینجا به اختصارچند نمونه را بیان می کنیم :
1.حدیث انذار در ابتدای بعثت (شعرا 214)
2.حدیث منزلت (تفسیر طبری ج 19 ص 68)
3.جنگ احزاب وقتل عمرو بن عبدودتوسط علی (ع) (احزاب 25)
4.حدیث سد ابواب وبستن تمام در های صحابه که به مسجد باز بود بجز درب خانه علی(ع) {کنز الاعمال الفضائل ، ج 11، ص 589)
5.جنگ خیبر وفتح قلعه توسط علی (ع) (صحیح بخاری ، ج 5، ص 171 و انساب الاشراف بلاذری ، ج 2، ص 106)
6.جنگ تبوک و حدیث منزلت و تشبیه پیامبر (ص) به موسی(ع) و علی (ع) به هارون { تذکره الخواص ،سبط بن جوزی ، صص 27 و 28}
7.سوره برائت در سال نهم هجری
8.آیه مباهله با مسیحیان (آل عمران 61)
9.آیه ولایت (مائده 55)
10. و . . . {تاریخ اسلام ،علی اکبر حسنی ، صص 232 الی 235} (8)
تاسیس شهر قم (اولین پایگاه شیعیان در ایران)
رفتار علی (ع) با ایرانیانی که تحت عنوان موالی در عراق می زیستند بر خلاف سنت خلفای پیشین بود زیرا بسیار نزدیک و محبت آمیز بود وباعث دوستی و کاشتن تخم محبت در دل ایرانیان شد از جمله دو شخصیت معروف میثم تمار و رشید هجری جان خود را به خاطر دوستداری علی (ع) از دست دادند{تاریخ امامت صص 68 و69} (9)
مختار ثقفی که حکومتی بر مبنای عدالت علی (ع) بنا نهاد دفاع از محرومان و ایرانیان را در متن برنامه های اجتماعی خود قرار داد وی ایرانیان را گرامی می داشت که موجب اعتراض اشرافیت عربی شد وی که خونخواه امام حسین (ع) بود باعث جذب بسیاری از ایرانیان ستم دیده در جنبش خود شد . بعد از شکست قیام مختار و کشتار وحشیانه ایرانیان به دست مصعب بن زبیر وجنایات حجاج بن یوسف (حاکم انتسابی عبدالملک بن مروان) وقتل سائب بن ما لک اشعری (ازهمراهان مختار)فرزندان و بستگان سائب که در مجموع هفتاد سوار که بر مذهب شیعه بودند به قم مهاجرت کردند و گروهی از قبیله مذهج نیز که شیعه بودند به قم آمدند بدین ترتیب قم نخستین پایگاه تشیع در ایران شد، مهاجرت حضرت فاطمه معصومه به سال 201.ق و مریضی ایشان و بردن وی توسط خادمش به خانه خزرج بن سعد اشعری و در گذشت آن بزرگوار در قم ودفن ایشان در آنجا بیش از پیش بر اهمیت این شهر (قم) افزود تشیع به مرور از قم به کاشان ،آوه ،ساوه سرایت کرد. {همان صص 169 و 170} (10) بنابراین ایران به تدریج در مسیر تشیع افتا د.
جنبش های شیعی در ایران
استقرار زیدیان در جنوب دریای خزر ورسوخ عقاید شیعه دوازده امامی در بین آنان و در سرزمین مجاور یعنی آذربایجان نیز پیروان زیادی به دست آمد ، ظهور آل بویه که از دیلم برخاستند که با انتخاب شیعه دوازده امامی تا آخر بر عقیده خود ماندند که حتی توانستند بغداد مرکز خلافت (سنیان) را به زیر سلطه ببرند و مخالفت و مقاومت سنیان را در برابر تبلیغات تشیع در هم بشکنند (سوگواری برای امام حسین(ع) و جشن غدیر) بنا نمودن بقعه و مرقد برای امامان و امام زادگان از جمله سرداب امام زمان (عج)، مرقد امام هشتم از طرف آل بویه و وصیت شیعیان مبنی بردفن در کنار این بزرگواران معصوم از سال 333.ق باعث اقرار به مذهب شیعه به طور علنی شد {ایران در قرون نخستین اسلامی،صص 328 الی 331 } (11)
اما در دوره غزنوی وسلجوقی محدودیت هایی برای شیعیان پیش آمد البته این سلسله ها به خاطرقتل هایی که توسط اسماعیلیان صورت می گرفت به همه شیعیان به یک چشم نگاه می کردند ، سرانجام مذهب تشیع توانست نطفه ای برای انتشار پیروزمندانه این عقیده در سراسر ایران بگردد؛ استحکام پیوند شیعیان با عقاید مذهبی توسط ایرانیان به نمایش گذاشته شد تا اینکه سرانجام دسته های انبوهی از مسلمانان ایرانی آن شکل و تعبیری از اسلام که مناسب ذوق ایشان (و برطریقه حق بودن ) در تشیع یافتند! بدیهی است که مذهب شیعه نه فقط ماهیت ایران وایرانی را تحت تاثیر خود قرار داد بلکه خود آن نیز با افکار ایرانی سرشته گشت ، البته عقیده به حقانیت ائمه و ولایت موروثی ایشان که در طول زمان برای ایرانیان ثابت شده بود و ستمدیدگی ومصیبت زدگی آنان و تقیه ائمه و ایرانیان در برابر ظلم خلفا(اموی و عباسی) باعث نزدیکی هرچه بیشتر آنان شد{همان صص 332 و333} (12)
حمله مغول و انقراض خلافت
بعد از درگیری سلجوقیان و خوارزمشاهیان و مشکلات داخلی و خارجی خوارزمشاهیان ، شیعیان دوازده امامی به تقویت قدرت خود پرداخته واز قدرت های مطرح سیاسی _مذهبی به شمار می رفتند ، به طوری که سلطان محمد خوارزمشاه قصد داشت یکی از سادات (علا ء الملک ترمذی) را به خلافت برساند وهمزمان نیز خلیفه عباسی الناصر لدین الله نیز به جلب نظر شیعیان پرداخت به طوری که عده ای او را شیعه دانسته اند وی حتی دو وزیر شیعی نیز داشت {تاریخ خوارزمشاهیان،الهیار خلعتبری و محبوبه شرفی ، صص69 و 70} (13)
بعد از حمله مغول در سال 616 .ق به ایران ونیز حمله دوم آنها توسط هلاکو در سال 651 .ق که عازم ایران شد و کار اسماعیلیان را در سال 654 .ق یکسره کرد {مغولان و حکومت ایلخانی ، ص 144} (14)
با تسخیر بغداد در سال 656 .ق توسط هلاکو مهم ترین عوامل سد راه تشیع دوازده امامی برداشته شد از آنجا که خلفای عباسی حامی مذهب اهل سنت بودند با سقوط آنها رشد همه جانبه شیعیان دوازده امامی شروع شده البته قبل از آن با وزارت ابن علقمی در بغداد برای خلیفه عباسی {همان ص 146} ( 15)باعث شد که تشیع خیزش خود را شروع کرده وتا دوره صفویه 907 .ق توسط شاه اسماعیل صفوی به عنوان مذهب رسمی ایران برگزیده شود {ایران عصر صفوی ،ص 25} (15)

نتیجه گیری
شیعه در زمان خود پیامبر(ص) کاربرد داشته و ساخته دست ایرانیان نبود و ایرانیان که همواره تشنه حق و حقیقت بودند از روی راستی و پاکی خاندان رسالت وحقانیت آن پذیرای این مذهب شدند ، ائمه که جانشینان رسول خدا (ص) بودند از جانب خدا انتخاب شده بودند و بر چسب اینکه آنها منتسب به ایرانیان (فرزندان امام حسین(ع) ) از طرف دشمنان شیعه بود و بنا بر روایت مورخان و محققان صحت ندارد ؛ حضرت علی (ع) طبق آیات و روایات و احادیث جانشین بر حق پیامبر (ص) بود و نیازی به تحریف و تلاش های پنهانی و آشکار عنصر ایرانی برای ساختن فرقه تشیع و مبارزه با اسلام راستین اعراب نبود .
ایرانیان دوستدار اهل بیت بودند با مهاجرت دسته ای از شیعیان به شهر قم در زمان خفقان دوره اموی اولین پایگاه را در ایران بنا نهادند بعد از آن سایر فرق و گروه های مخالف دستگاه خلافت حکومت هایی را در گوشه کنار ایران تشکیل دادند که سرانجام آل بویه توانستند بغداد را فتح و به بسیری الز آرمانهای تشیع جامه عمل بپوشانند ؛ سر انجام حمله مغول به سرزمین های اسلامی و ایران و سرانجام بغداد آخرین ضربه را به اسلام زده ولایه های غبار را که اسلام سنی مدت ها آن را به روی حقیقت کشیده بود کنار زده و شیعه مجالی در فرصت ایجاد شده به دست آورد تا اینکه در زمان صفویه درختی تناور شد
پایان



منابع
1.اشپولر،برتولد ، ایران در قرون نخستین اسلامی،ج1،ترجمه جواد فلاطوری،انتشارات علمی وفرهنگی،1379
2.بیانی ،شیرین،مغولان و حکومت ایلخانی،انتشارات سمت،تهران،1382
3.حتی،فیلیپ،تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده،انتشارات اگاه،تهران،1380
4.حسنی،علی اکبر،تاریخ اسلام،موسسه چاپ الهادی القم،1381
5.خلعتبری،الهیار و شرفی، محبوبه،تاریخ خوارزمشاهیان،تهران،انتشار ات سمت،1381
6.سیوری،راجر،ایران عصر صفوی،ترجمه کامبیز عزیزی،تهران،نشرمرکز،1374
7.شهرستانی،محمد بن عبدالکریم،الملل و نحل،ج 1،بیروت،دارالصعب،1364
8.مطهری ،مرتضی،خدمات متقابل اسلام وایران،انتشارات صدرا،تهران،1376
9.منتظرالقائم،اصغر،تاریخ امامت،تدوین دفتر نمایندگی رهبری،قم،1387