قالب­های شعر فارسی

[باستان شناس]

قصیده :


شعری است که بیت اول با مصراع­های زوج هم قافیه باشد و بیت­های آن از 15 بیت بیشتر بالاتر است.

محتوای قصیده رثا، حکمت، عرفان و فلسفه و ... است.

ساختار قصیده و اجزای تشکیل دهنده­ی آن به ترتیب زیر است :

الف : تغزل (تَغَزُّل - تشبیت - نسیب) مقدمه­ی قصیده است با مضامینی چون عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت و ...

ب : تخلص (تـَخـَلــّـُص) : پیوند میان مقدمه و تنه­ی اصلی قصیده است.

پ : تنه­ی اصلی : مقصود شاعر است با محتوایی چون مدح، رثا، پند و اندرز، حکمت، عرفان.

ت : شریطه و دعا : شامل دعا برای جاودانه بودن ممدوح است و در پایان قصیده و در جواب جمله­هایی شرطی می­آید.

مطلع و مقطع : بیت نخست و پایانی قصیده است.

نکته : در دوره­های بعد، نوع دیگری از تخلص در ادب فارسی رایج شد و آن آوردن نام هنری شاعر در پایان غزل و قصیده است.

شکل قصیده

------------× ------------× مطلع
------------ ------------× تغزل
------------ ------------×

------------ ------------× تخلص

------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------× تنه­ی اصلی
------------ ------------× شریطه یا
------------ ------------× دعا

------------ ------------× مقطع



2. غزل :


قالب شعری است که بیت نخست با مصراع­های زوج هم قافیه است، تعداد بیت­های آن بیشتر از 7 تا 12 بیت است.

محتوای غزل­ها عشقی، عرفانی، عاشقانه - عارفانه و بعد از مشروطه سیاسی - اجتماعی شده است.

شکل غزل

------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×



3. قطعه :

شعری است حداقل دو بیت که معمولا مصراع­های زوج آن هم قافیه است.
محتوای قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی، مدح و هجو است.

شکل قطعه

------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×



4. ترجیع بند :


غزل­هایی است هم وزن با قافیه­های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن­ها را به هم می­پیوندند.
به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آن­ها «ترجیع» یا «برگردان» می­گویند.
قالب ترجیع بند ویژه­ی شعر فارسی است.
درون مایه­های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

شکل ترجیع بند


------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#



5. ترکیب بند :


قالب شعری است چند بخش که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده و غزل است، این بخش­ها را بیت مصرع و بدون تکرار به هم پیوند می­دهد.

شکل ترکیب بند

------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------*
------------*

ادامه دارد...........

[باستان شناس]

6. مسمط (مُسَمَّط) :


شعری است که از رشته­های گوناگون پدید می­آید. قافیه­ی رشته­ها متفاوت است و در هر رشته همه­ی مصراع­ها به جز مصراع آخر هم قافیه­اند. به هر بخش رشته می­گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می­باشند.

شکل مسمط

------------+ ------------+
------------+ ------------+ رشته
------------+ ------------# بند

------------× ------------×
------------× ------------× رشته
------------× ------------# بند



7. مثنوی :


قالب شعری است که هر بیت آن دارای ردیف و قافیه­ای جدا باشد. قالب مثنوی مناسب­ترین قالب برای داستان­ها و مطالب طولانی است.

محتوای مثنوی بر چهار نوع است :

الف : حماسی مانند شاهنامه­ی فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه­ی نظامی گنجه­ای.

ب : اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری.

پ : عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.

ت : عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.


شکل مثنوی


------------× ------------×
------------+ ------------+
------------# ------------#



8. رباعی :


قالبی ویژه­ی شعرهای ایرانی است که چهار مصراع دارد و معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد.
محتوای رباعی­ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
خیام بزرگ­ترین رباعی سرای جهان است.

شکل رباعی


------------× ------------×
------------ ------------×

[باستان شناس]

9. دو بیتی :


به دو بیتی در ادب فارسی ترانه گفته می­شود و شعری است دارای دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد. درون مایه­ی آن عاشقانه و عارفانه است.


شکل دو بیتی------------+ ------------+
------------ ------------+


نکته : هرگاه هجای نخست (بخش اول) مصراع اول دارای سه یا چهار واک (صدا) باشد رباعی است و اگر هجای نخست مصراع اول دارای دو واک باشد دو بیتی است.


مانند :


مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی زین تجربه دیده­ای، خرَد پروردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی

بابا افضل کاشانی


همانطور که می­بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می­باشد که دارای سه واک است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.


حالا این نمونه :


به صحرا بنگرم صحرا تو وینم به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته وینم

بابا طاهر

هجای نخست مصراع اول «به» (بِ) است که دو واک دارد : «بــ»+«ــِـ»؛ پس این شعر دو بیتی است.



10. چهارپاره :

شعری است دارای چند بخش که هر بخش از دو بیت تشکیل شده است و بیشتر مصراع­های زوج با هم هم قافیه هستند و قافیه­های بخش­های دیگر با هم متفاوت است.
درون مایه­ی چهارپاره­ها میهنی و اجتماعی و غنایی است.

شکل چهارپاره------------ ------------+
------------ ------------+

------------ ------------×
------------ ------------×

11. مستزاد :


شعری است که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه­هایی افزوده شود.
افزوده­های معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می­کنند.

شکل مستزاد1 ------------ -----×
2 ------------ -----×
3 ------------ --------
4 ------------ -----×
5 ------------ -----
6 ------------ -----×


نمونه :


هرکه گدای در مُشکوی توست پادشاست
شه که به همسایگی کوی توست چون گداست



12. نیمایی :


شعری است با مصراع­های کوتاه و بلند که در آن قافیه الزامی نیست.
بنیان­گذار آن «علی اسفندیاری» معروف به «نیما یوشیج» است.

درون مایه­ی آن احساسات و تجربه­های فردی، عشق و سیاست است.
نیما با چاپ شعر افسانه در سال 1301 خورشیدی نخستین گام را در راه شعر نو برداشت.


شکل نیمایی--------------
-------------------
----------×
----------------------
--------
----------------
--------------------------×

[چکامه91]

بحر طویل

بحر طویل نوعی شعر یا نثر موزون در ادبیات فارسی است. قالب بحر طویل بیشتر برای بیان سخنان طنز یا هزل کاربرد دارد. اما برخی شعرهای جدی‌تر مانند مرثیه‌ها و مُناظره‌ها نیز با قالب بحرطویل نوشته شده‌اند.
بحر طویل قالبی شعری است که در آن برخلاف سایر قالب‌های شعر سنتی فارسی، مصراع‌های مساوی و بیت وجود ندارد. در عوض، بحر طویل از یک یا چند قسمت با نام بند تشکیل می‌شود که در هر بند یکی از افاعیل معین عروضی به تعداد دلخواه تکرار می‌شود. هر بند به بخشهای هماهنگ که گاه مسجّع و هم قافیه هستند تقسیم شده‌است. معمولا پایان بندها را قافیه و ردیفی که در پایان همه بندها تکرار می‌شود مشخص می‌کند.
سرودن بحر طویل از دوره صفویه به بعد مرسوم شده‌است. قدیمی ترین نمونه بحر طویل نامه‌ای است به ظاهر منثور که در کتاب "تاریخ طبرستان و رویان و مازندران" (۸۸۱ قمری) تألیف سیدظهیرالدین بن سید نصیرالدین مرعشی ضبط شده اما از نظر شکل و وزن، بحر طویل محسوب می‌شود.


نمونه ای از این قالب- سروده ی مرحوم ابوالقاسم حالت


رفقا خاطر خود شاد بدارید و ، ره غم مسپارید و، گل و لاله بیارید و ، به هر سو بگذارید که یک بار دگر فصل بها آمد و ، نوروز در آمد ز در و ، کرد طبیعت هنر و ، ابر برآورد سر و ، ریخت ز باران گهر و ، سبز شد از نو شجر و ، داد نوید ثمر و ، گشت جنان جلوه گر و ، یافت جهان زیب و فر و ، لطف و صفایی دگر و ، کرد غم از دل به در و ، می دهدت باد بهاری خبر از طی شدن فصل زمستان ، که کنی ترک شبستان و تو هم چون گل خندان ، بزنی خیمه به بستان و ببینی که گلستان، ز گل و لاله و ریحان ، ز باریدن باران، شده چون روضه ی رضوان ، همه پُر لاله ی نُعمان ، همه پر نرگس فتّان ، همه پر گوهر و مرجان . غرض ای نور دل و جان، منشین زار و پریشان ، که شوی سخت پشیمان، چو دهی فرصت عیش و طرب از دست درین فصل دل انگیز و فرح زا که صفا داده به هر باغ و به هر راغ و چنان ساحت فردوس برین کرده جهان را .