تصوف

[اسماعیل س]

مقدمه ای بر تصوف اسلامی

*سابقه تصوف در اسلام
*معنای اصطلاح صوفی
مقدمه
یکی از مسایلی که در دین اسلام از همان زمان پیامبر(ص) مطرح بود سخت گیری در دین و کشتن خواهش های نفسانی بود که از نظر خود پیامبر(ص) افراط در دین بود که در دین مسیحیت که اسلام نیز تحت تاثیر آن قرار گرفته بود رهبانیت نامیده می شد این آداب که بعد ها به صورت یکی از مسایل مهم جهان اسلام درآمد تصوف نامیده شد که خیلی از نویسندگان ومورخان ومحققان از آن یاد کرده و فرقه های آن را برشمرده اند میزان اینکه تصوف از خود اسلام ماخوذ شده است یا نه و اینکه بعدا" تحت تاثیر ادیان دیگر قرار گرفت در آثر مورخان و نویسندگان متفاوت است، بزرگان بسیاری در اسلام ظهور کردند که از آنها به عنوان صوفی یاد شده است آنچه مسلم است اینست که تصوف ابتدا زاییده اسلام است که بعدا" تحت تاثیر ادیان ، مذاهب و مسلک های دیگر قرار گرفت .
تصوف در اسلام بی تردید ازخود اسلام مایه گرفته وآبشخوری جز قرآن و حدیث و نحوه زندگی شخص پیامبر(ص) وصحابه واقعی وصمیمی ایشان ندارد.ولی در سیر تکاملی خود با نظام های فکری دیگری برخورد کرده وتحولاتی در فروع آن پدید آمده است
زهد و پرهیزی که زهاد مسلمان رابه تصوف کشانید تا حدودی از تعالیم قرآن وسیرت پیامبر(ص) ماخوذ بود چون در بسیاری از آیات در جاهایی که ترساندن و بیم مشرکان مورد نظر بود کوچک شمردن متاع دنیا وبشارت دادن به نعیم آخرت مکرر آمده است واین امر خود از مبانی زهد اسلامی به شمار میرود.
پیامبر اسلام سیرتی شبیه اهل زهد وریاضت داشت و دربعضی موارد شاید به خوف و خشیت هم می گرایید واین بیشتر مربوط به مکه بود ! اما در مدینه باآنکه از تفکر وعبادت نکاست به معیشت و امور دنیوی نیز توجه تمام ورزید .وچون به تاسیس مدینه اسلامی وتنظیم معیشت مسلمین نظر داشت آنها را از استغراق در ریاضت و گرایش در رهبانیت منع کرد.و عبدالله بن عمروعاص را که قصد داشت در تمام سال روزه بگیرد نهی نمودند عثمان بن مظعون رااز سیر وسفر و ترک زن و فرزند بازداشتند البته نه تنها اصحاب صفه وکسانی چون ابوذر غفاری خذیفه بن یمان سلمان فارسی و دیگران در غایت فقر و زهد بسر میبردند بلکه خلفای راشدین نیز در نهایت سادگی بودند. زهد اسلامی اساسا معتدل بود نه آن افراط رهبانان مسیحی را داشت و نه جوکیان هند.
(1)
گرایش های زاهدانه و عرفانی از زمان پیامبر(ص) در اسلام پدیدار شد و از آنگاه باز در سراسر دنیای اسلام عمومیت یافت این گرایش ها در آغاز پیدایی بیشتر به شیوه انفرادی وسازمان نیافته پدیدار می شد سپس چنان شد که نام تصوف بیشتر جریان های سازمان یافته زاهدانه و عرفانی در مذهب اهل تسنن و گاه اسلام شیعی را در برگرفت . از برای رد یابی خاستگاهای صوفی گری تاآغاز اسلام تاریخ نگاران جنبش تصوف بسیاری از نام آوران نسلهای پیشین مسلمانی را که در آنها انگیزه های مذهبی همانند با خودشان را کشف کرده بودند،در شمار صوفیان یاد کردند و طریقه های صوفی سلسله های خودشان را به پیغمبر رساندند.صحت یکیک این انتسابها به گذشته،در جنبش صوفیان هر چه بوده باشد آنها خطوط واقعی تحول های نهدهای کلاسیک و مسلک ها وسنت های عقیدتی صوفیان را مبهم می کند.
تصوف اسلامی در عین شباهت بارزی که با شیوه های مذاهب غیر اسلامی دارد نه پدید آورنده هیچ یک از آنهاست و نه مجموع همه آنها ! بلکه چیزیست مستقل که منشا واقی آن اسلام و قرآن است و شک نیست که بدون اسلام وقرآن از جمع مجموع این عناصر غیر اسلامی ممکن نبود چنین نتیجه ای حاصل آید واین نظریست که امروز مورد قبول بیشتر اهل تحقیق واقع شده است . درست است که عقاید و مذاهب غیر اسلامی اندک اندک در طی قرن های دراز در تصوف اسلامی کم و بیش تاثیر بخشیده است لیکن قسمت عمده ای از نفوذ این عقاید را باید تاثیر غیر مستقیم آنها و در واقع فقط نتیجه ارتباط مستقیم و مستمر صوفیه با فرقه های مختلف چون غلاه،معتزله،قرامته و باطنیه و امثال آنها دانست که مکرر پیروانشان در طی قرون به تصوف می پیوسته اند یا با متصوفه ارتباط و معاشرت داشته اند.
ریشه صوفی و تاریخچه صوفی گری
درمورد ریشه واژه صوفی نظرات مختلفی وجود دارد از جمله :
1.گروهی معتقدند بین صحابه حضرت محمد(ص) عده ای بودند که بر اثر بیچارگی و فقر در مسجد مجاور به خانه محمد(ص) زندگی می کردند وآنان را اهل الصفه (اصحاب صفه)می گویند.
2.دسته ای از علما عقیده دارند در اول این دسته خود را اهل الصفا یعنی دوستاران صمیمیت و صافی می خواندند وکلمه صوفی از آنجا مشتق شده و این عقیده طرفداران زیادی دارد.
3.برخی سعی کرده اند ارتباطی بین لغت یونانی سوفوس ولغت عربی صفا یا اهل الصفه که در اوایل اسلام به فقرا گفته می شد قایل شوند.
4.عده ای دیگر معتقدند که چون پیروان این مکتب قبای پشمی به تن میکردند واین پشم را به عربی صوف می گویند بنابراین صوفی خوانده شدند و به طور کلی صوفی یعنی کسی که لباس پشمی به تن نموده است.
5.محققان عقیده دارند تصوف یک مکتب فلسفی نیست و حتی یک فرقه مذهبی به شمار نمی رود ، بلکه نوعی زندگی کردن و نوعی رهبانیت است وهمین و بس.
6.برخی صوفی را به قبیله بنی صوفه که یکی از قبایل عرب بودند و در زهد و ترک دنیا به سر می بردند نسبت داده اند
7.به نقل از کشف المحجوب ، عده ای بر این عقیده اند نخستین مردی که خود را وقف بر خدا کرد مردی به نام صوفه بود پس از ایشان افرادی که در زهد و ترک لذایذ همچون وی زندگی کردند و از همه چیز ما سوای الله دوری کرده بودند آنان را صوفیه می خوانند.
8.به نقل از البیان و تبیین حاحظ ، کلمه صوفی در آغاز در آثار ادبی اسم طایفه ای معین از زهاد بود.
10.در قرن دوم هجری جنبشی وسیع و خود به خودی در زمینه کناره گیری از دنیا ظهور کرد ، با استوار شدن یقین از عذاب آخرت هزاران تن از مردان و زنان مسلمان از مردم کناره گیری کردند و به زندگی دینی و آرامی پناه بردند گاه به تنهایی وزمانی با جمعی از یاران اینان در آگاهی نسبت به معصیت مبالغه می کردند و با اندک خلافی که در امور شرعی روی می داد به دشوارترین کفاره ها میپرداختند وکار ذکر و نظریه توکل را بر اساس آیا ت قرآن گسترش دادند وبدون تردید چیزهایی از زهد مسیحیت آموختند.
11.آنگونه که از متون بسیار واز جمله متن کهنه منسوب به سراج (متوفی 378ه)بر می آید واژه صوفی از دوران حسن بصری وسفیان ثوری شناخته شده بود چرا که سراج می گوید: از حسن بصری نقل کرده اند که گفت یکی از صوفیان را در طواف به او چیزی دادم اما نگرفت وگفت چهار دانگی که که با خود دارم مرا بس است. و از صوفیان ثوری نقل کرده اند که گفت اگر ابوهاشم صوفی نبود ریاورزی های ظریف و باریک را نمی شناختم.
منابع
1.کشف المحجوب؛ابوالحسن علی بن عثمان
2.ارزش میراث صوفیه؛عبدالحسین زرینکوب
3.فرقه های اسلامی؛مادلونگ،ترجمه ابوالقاسم سری
4.مکتب های عرفانی در دوران اسلامی؛عبدالرفیع حقیقت
5.تارخ صوفی وصوفی گری؛عبدالله مبلغی آبادانی
6.تصوف اسلامی ورابطه انسان و خدا ؛رینولد نیکلسون،ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی
نوشته شده توسط اسماعیل سپهوند . . .