آثار و تأليفات امام خمينى(ره)♥♥♦

[312]

بسم الله الرحمن الرحيم

دهها كتاب و اثر گرانبها از امام خمينى در مباحث اخلاقى، عرفانى، فقهى، اصولى، فلسفى، سياسى و اجتماعى برجاى مانده كه بسيارى از آنها تاكنون منتشر شده است. متأسفانه تعدادى از رساله‏ها و تأليفات نفيس امام در جريان جابه‏جايى از منازل استيجارى و در جريان چندين مرحله يورش مأمورين ساواك شاه به منزل و كتابخانه ايشان مفقود گرديده است. امام خمينى خطى خوش داشت و در نوشتن كتابهايش به قواعد نگارش قديم و نظم در نوشتن و خلاصه‏نويسى و پرهيز از تطويل پايبند بود. نثر شيوا و به‏كارگيرى صنايع ادبى و ابداعات تركيبى دلنشين در پيامهاى سياسى و دينى امام، خود پايه‏گذار تحولى در ادبيات مذهبى و سياسى ايران شده و هم اكنون اثر واژگان و تركيبهاى اختصاصى كه امام به‏كار مى‏برد در متون جديد ادب فارسى و حتى در عرف محاورات مردم ايران مشهود است. برخى از تأليفات امام به تناسب موضوع تخصصى آنها (در فقه و اصول و عرفان) از ابتدا به زبان عربى نوشته شده و برخى نيز فارسى مى‏باشند.امام خمينى علاوه بر تأليفات علمى، تعدادى از رساله‏هاى علمى انديشمندان ـ كه نسخه‏هاى منحصر به فرد داشته و هنوز چاپ نشده بودند ـ را با خطى زيبا بازنويسى و استنساخ كرده است. بعضى از تأليفات امام خمينى با ديد و قلمى كاملاً تخصصى نوشته شده و فهم مطالب آنها بدون استفاده از شرح و تفسير اساتيد اهل فن مقدور نيست و برخى نيز به زبان ساده‏تر نوشته شده‏اند. كتابهايى كه اخيراً از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى تجديد چاپ شده‏اند، از لحاظ مقدمه، پاورقيهاى توضيحى و مجموعه فهرستهاى راهنما و دقت در صحت متن و ارائه تصوير نمونه‏اى از صفحات نسخه خطى كتاب، بر چاپهاى قبلى مزيت دارند.ضمناً در چند سال اخير برخى از آثار امام براى اوّلين بار توسط همين مؤسسه منتشر شده‏اند و هنوز آثار چاپ نشده‏اى از امام وجود دارد كه پس از تنظيم پانوشته‏ها و توضيحات و فهارس منتشر خواهند شد.در اينجا فهرست اسامى آثار و تأليفات امام خمينى را بر حسب سير تاريخ نگارش مرور مى‏كنيم. طبعاً معرفى هر يك از اين آثار، نيازمند تحقيقى مبسوط و جداگانه است كه تاكنون در همين رابطه مقالات و كتابهايى چند نوشته شده است .

[312]

شرح دعاء السحر: امام خمينى اين كتاب را كه حاوى نكات عميق عرفانى، فلسفى و كلامى است با تكيه بر آيات قرآن و روايات اهل بيت ـ عليهم‏السلام ـ در شرح دعاى مباهله معروف به دعاى سحر، در سال 1347 هجرى قمرى (1307 شمسى) و به زبان عربى نوشته‏اند. اين كتاب توسط آقاى سيداحمد فهرى ترجمه و چندين نوبت چاپ شده است. اين اثر به زبان عربى از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به طبع رسيده است.

[312]

التعليقة على الفوائد الرضويه: در اين اثر عرفانى، امام خمينى آراى خويش را به صورت حاشيه بر كتاب شرح فوائد الرضويه مرحوم قاضى سعيد قمى نگاشته است. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.

[312]

شرح حديث جنود عقل و جهل: اثرى است گرانسنگ در علم اخلاق از امام خمينى. آراى كلامى، اخلاقى و عرفانى حضرت امام در اين كتاب وضوح بيشترى يافته و همچون كتاب شرح چهل حديث‏ايشان، اقشار بيشترى مى‏توانند از آن بهره گيرند. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به طبع رسيده و بارها تجديد چاپ شده است.

[312]

مصباح الهداية الى الخلافة والولاية: اين كتاب يكى از عميقترين و درخشانترين آثار عرفان اسلامى در دورۀ متأخر است كه امام خمينى تأليف آن را در سال 1349 هجرى قمرى (1309 شمسى) در سن 28 سالگى به پايان رسانيده است. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در 315 صفحه شامل متن كتاب، همراه با مقدمه‏اى مبسوط و شرح گونه از استاد جلال الدين آشتيانى به طبع رسيده است.

تعليقات على شرح الفصوص الحكم و مصباح الانس: كتاب فصوص الحكم تأليف‏شيخ اكبر محى‏الدين عربى از عرفاى نامدار جهان اسلام است كه شروح زيادى بر آن نوشته شده و شرح قيصرى بر اين كتاب از بهترين شرحها شناخته شده است. امام خمينى در سال 1355 هجرى قمرى ( 1315 شمسى) تعليقۀ خود را (به زبان عربى) بر شرح فصوص الحكم قيصرى به اتمام رسانيده است كه خود گوياى تسلط نويسنده بر آراى اساطين عرفان، نظير شيخ اكبر، قونوى، ملاعبدالرزاق كاشانى، فرغانى، عراقى و قيصرى است.

[312]

كتاب مصباح الانس بين المعقول والمشهود: شرحى است از محمدبن حمزة‏بن‏محمد فنارى بر كتاب مفتاح الغيب، اثر ابوالمعالى محمدبن اسحاق قونوى، از شاگردان نامدار محى‏الدين عربى كه در عرفان نظرى نوشته شده است. امام خمينى آرا و نقد علمى خويش را به صورت حاشيه بر بيش از يك سوم كتاب مذكور در سال 1355 هجرى قمرى (1315 شمسى) نوشته‏اند. دو حاشيه فوق الذكر (بر شرح فصوص و مصباح الانس) تحت نام «تعليقات‏على شرح فصوص الحكم و مصباح الانس» با تصحيحات و تعليقات‏به همراه چندين نامه عرفانى ـ اخلاقى از حضرت امام به مناسبت يكصدمين سالگرد تولد حضرت امام(س) از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.
شرح چهل حديث: «اربعين حديث» يا «شرح چهل‏حديث»، يكى از آثار گرانبهاى اخلاقى و عرفانى امام خمينى است كه در سال 1358 هجرى قمرى (1318 شمسى) به زبان فارسى نوشته شده است. در اين اثر، چهل‏حديث از روايات پيشوايان دين از كتاب شريف اصول كافى (‏34حديث اوّل ـ‏ غير از حديث11‏ ـ در مسائل اخلاقى و 6 حديث آخر در مسائل اعتقادى) به وجهى مبسوط و با بيانى شيوا و اثرگذار شرح شده‏اند. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، در 900 صفحه منتشر شده است.
سرالصلوة: معراج السالكين و صلوة العارفين: كتابى است سنگين و عرفانى به زبان فارسى در بيان اسرار معنوى و عرفانى نماز كه در سال 1358 هجرى قمرى (1318 شمسى) به قلم امام خمينى تحرير شده است. تسلط امام بر عرفان نظرى و پيمودن مقامات عرفان عملى را مى‏توان از مباحث عميق اين كتاب و آثار قبلى‏شان دريافت. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1369 ه‏. ش‏، در 266 صفحه، مشتمل بر مقدمه‏اى از آيت‏اللّه‏ جوادى آملى، متن كتاب، فهرستهاى راهنما، تصوير كامل نسخه خطى منتشر شده است.

[312]

آداب الصلوة ـ آداب نماز: تأليف اين كتاب در سال 1361 هجرى قمرى (1321 شمسى)، و پس از نگارش كتاب سرالصلوة بوده است. امام‏خمينى در ابتداى كتاب نوشته‏اند: «پيش از اين رساله‏اى فراهم آوردم... و چون آن را با حال عامه تناسبى نيست در نظر گرفتم كه شطرى از آداب قلبيۀ اين معراج روحانى را در سلك تحرير درآورم». آداب الصلوة، شرحى است مبسوط بر آداب و اسرار معنوى نماز، و سرشار از نكات اخلاقى و عرفانى (به زبان فارسى). اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1372 ه‏. ش‏، در 836 صفحه، شامل مقدمه، متن كتاب، فهرستها و تصوير كامل نسخه خطى؛ و چاپ ديگر آن در 421 صفحه بدون نسخه خطى به طبع رسيده است.
تقريرات فلسفه امام خمينى قدس سره: حضرت امام سالها در قم كتاب گرانقدر «اسفار اربعه»، تأليف فيلسوف شهير صدرالمتألهين را تدريس كرده و بر مباحثى از آن، حاشيه نوشته‏اند كه متأسفانه نسخۀ آن هنوز به‏دست نيامده است. اين كتاب منتخبى از آراى فلسفى حضرت امام از تقريرات دروس فلسفه ايشان است كه توسط مرحوم آيت‏اللّه‏ سيد عبدالغنى اردبيلى نوشته شده و در اختيار مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خمينى(س) قرار گرفت و در تاريخ 1381 در سه جلد به چاپ رسيده است.
كشف اسرار: كتاب فوق كه اثرى است سياسى، عقيدتى و اجتماعى در سال 1323 هجرى شمسى (1364 هجرى قمرى)، يعنى دو سال پس از عزل رضاخان از سلطنت نوشته شده است. امام خمينى در اين اثر به شبهات و تبليغات ضد دينى و ضد روحانى جزوۀ «اسرار هزار ساله» يك وهابى‏گرا پاسخ گفته و به استناد حقايق تاريخى و ضمن طرح و نقد آراى فلاسفه يونان قديم، فلاسفه اسلام و فلاسفه معاصر غرب، بر حقانيت تشيع و نقش سازندۀ روحانيت اسلام تأكيد ورزيده است. در همين كتاب، انديشۀ حكومت اسلامى و ولايت فقيه در عصر غيبت مطرح شده است و به تفصيل سياستهاى ضد ملى و لائيك رضاخان و همفكران او در ممالك اسلامى (در آن زمان) افشا شده‏اند.
انوار الهداية فى التعليقة على الكفاية (2 جلد): اثرى است به زبان عربى در مباحث عقلى علم اصول فقه كه امام خمينى آن را در قالب حاشيه بر مباحث مذكور از كتاب كفاية الاصول آيت‏اللّه‏ العظمى آخوند خراسانى(ره) در سال 1368 هجرى قمرى (1328 شمسى) تأليف نموده است. اين اثر نفيس و همچنين كتاب مناهج‏الوصول ورساله‏هاى مستقل امام خمينى در مسائل اصولى تا‏حدود زيادى آرا و مكتب اصولى امام خمينى را معرفى مى‏نمايد. اين كتاب در سال 1372 شمسى، براى نخستين بار در دو مجلد از سوى انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.

[312]

بدايع الدرر فى قاعدة نفى الضرر: رساله‏اى است تحقيقى، اجتهادى به زبان عربى در بحث «قاعده لاضرر» كه از قواعد مهم فقهى است. امام خمينى اين رساله را در غره جمادى الاولى سال 1368 هجرى قمرى (اسفند 1328 شمسى) تأليف نموده است. اين رساله به همراه تعدادى ديگر از رساله‏هاى اصولى امام در مجموعه‏اى تحت نام الرسائل در سال 1385 هجرى قمرى (1344 شمسى) در قم به چاپ رسيده است و مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى آن را به صورت يك اثر مستقل همراه با تعليقات و فهرستها منتشر ساخته است.
الاستصحاب: رساله‏اى است مبسوط و اجتهادى به زبان عربى در مبحث «استصحاب» از مباحث بسيار مهم علم اصول فقه كه امام خمينى در سال 1370 هجرى قمرى (1330 شمسى) تأليف آن را به پايان رسانيده است. اين اثر با توضيحات و تحقيقات جديد و نهايى علمى، تحت عنوانى مستقل و با امتيازاتى چند نسبت به چاپهاى پيشين، از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.
رساله التعادل والترجيح: تاريخ تأليف اين رساله به قلم مؤلف گرامى آن، حضرت امام خمينى در سال 1370 هجرى قمرى (1330 شمسى) است. تعادل و ترجيح از مباحث تكميلى علم اصول فقه است كه در آن از معيارهاى انتخاب دليل در مقام تعارض ادلّه بحث مى‏شود. اين رساله در سال 1385 هجرى قمرى در قم در مجموعۀ الرسائل به چاپ رسيده است. اين رساله از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به چاپ رسيده است.

[312]

الاجتهاد والتقليد: بحث اجتهاد و تقليد نيز از مباحث تكميلى و مهم علم اصول فقه است. حضرت امام خمينى در اين رسالۀ اجتهادى آراى خود را مستدلاً ارائه نموده است. تاريخ تأليف آن، 1370 هجرى قمرى (1330 شمسى) است. اين اثر در سال 1376 ه‏. ش‏. از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به چاپ رسيده است.
مناهج الوصول الى علم الاصول (2 جلد): اثرى است تحقيقى و اجتهادى (به زبان عربى) از امام خمينى در مباحث الفاظ علم اصول فقه كه پس از سال 1370 هجرى قمرى (1330 شمسى) تأليف يافته و براى نخستين باردرسال1372ه‏.ش‏. در دو مجلد همراه با تعليقات و فهرستهاى راهنما و مقدمه‏اى از آيت‏اللّه‏ فاضل لنكرانى از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به چاپ رسيده است.
الطلب والاراده: اثرى است اصولى، فلسفى و عرفانى از امام خمينى كه در سال 1371 هجرى قمرى (1331 شمسى) به زبان عربى نوشته شده است. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1379 به چاپ رسيده است.
الرسائل العشره: مجموعه ده رساله فقهى و اجتهادى از امام خمينى است كه به زبان عربى نوشته شده‏اند. و به مناسبت صدمين سالروز تولد امام خمينى از طرف مؤسسه منتشر شده است. برخى از رساله‏هاى اين مجموعه عبارتند از: التقيه ـ رساله‏اى است فقهى و اجتهادى از امام خمينى در مبحث «تقيه» كه در سال 1372 هجرى قمرى (1332 شمسى) به زبان عربى نوشته شده و در آن ثابت شده است كه فلسفه وجوب تقيه براى حفظ دين است نه محو دين.

[312]

رسالة فى قاعدة من ملك
ـ رساله‏اى است اجتهادى از امام خمينى در قاعدۀ فقهى موسوم به «قاعدۀ من ملك» كه نويسنده كتاب آثار الحجّه‏(منتشر شده در سال 1373 هجرى قمرى 1333 شمسى) از آن ياد كرده است.

رسالة فى تعيين الفجر فى اللّيالى المقمره
ـ رساله‏اى است فقهى و استدلالى در بيان چگونگى تعيين طلوع فجر در «ليالى مقمره»، كه تحت همين نام در سال 1367 هجرى شمسى در قم به چاپ رسيده است.

فروع علم اجمالى
ـ اين رساله فقهى كه در ضمن تدريس همين بحث، نگاشته شده است، به بحث دربارۀ شكهاى واقع در نماز مى‏پردازد.

موضوع علم اصول
ـ اين رسالۀ كوتاه به بحث پيرامون انديشۀ اختصاصى امام راحل دربارۀ موضوع علم و موضوع علم اصول مى‏پردازد.

تنزيل العلل التشريعية على التكوينية
ـ اين رسالۀ كوتاه به بحث و نقد پيرامون نظريۀ آيت‏اللّه‏ العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى مى‏پردازد.

تقريرات‏مسائل مستحدثه
ـ اين رساله توسط يكى از شاگردان حضرت امام نگارش شده است و به بحثى كه امام در فرصت كوتاهى به مسائل مستحدثه پرداخته‏اند، اختصاص دارد.