طب اسلامي

[poune]

يکي از گسترده ترين زمينه هاي فعاليت در علوم اسلامي و يکي از مهمترين زمينه هايي که طي قرون متمادي توجه دانشمندان مسلمان بي شماري را بخود جلب کرده و هنوز زنده و پوياست ، طب اسلامي است . بنياد طب اسلامي مجموعه اي است که به « طب نبوي » موسوم است يعني آن دسته از اقوال و اعمال و عادات پيامبر اکرم (ص) که به نحوي با سلامت و بهداشت و مراقبت از تن و طبعاً مراقبت از رابطه روح يا جان با تن ، مربوط بوده است . در عين حال خود حضرت رسول ( ص ) طبيبي بنام حارث بن کلده داشته که برخي از منابع طب يوناني را مطالعه کرده بوده و اين نشان مي دهد که از همان ابتداي تاريخ اسلام ، جهان اسلام به طب يوناني توجه داشته است . چندي بعد طب ايراني و طب هندي نيز توجه مسلمين را جلب کرده و مسلمانان بر اساس ارزش ها و تعاليم اسلامي ،‌ ترکيب و تلفيقي از طب اسلامي و طب يوناني ، ايراني و هندي پديد آوردند .
خود طب اسلامي به يک معنا با اثر مهم علي بن ربن طبري موسوم به فردوس الحکمه که در قرن سوم هجري قمري نگارش يافته بود، زاده شد . پس از اين دائره المعارف بزرگ طبي ، دايره المعارف ديگري در اين زمينه تدوين يافت که بويژه کتاب الحاوي رازي نامبردارترين آنها بود . رازي که در جهان لاتين به رازس ( Rhazes ) شهرت دارد . يکي از دو يا سه تن مشاهير پزشکان اسلامي و از حيث اعتناي به آموزش هاي باليني و بيمارستاني و نيز مشاهده و تجربه ممتازترين ايشان است و در حالي که موارد متعدد تازه اي را کشف کرده ، ابتکار استفاده از الکل براي ضدعفوني هاي طبي نيز به او منسوب است .
کتاب الملکي علي بن عباس مجوسي و بالاخره دايره المعارف کبيرطب ابن سينا يعني القانون في الطب را مي توان از جمله آثاري دانست که در جهان اسلام در پي الحاوي رازي نوشته شد .آثار ابن سينا به يک معنا تاجي بر تارک توفيقات طب اسلامي در همان اوان تاريخ آن است . ابن سينا را در غرب « شهريار اطبا » خوانده اند و کتاب قانون او بي شک مشهورترين اثر در ميان تمام کتاب هايي است که از بقراط و جالينوس تا کنون در طول تاريخ در اين زمينه نگارش يافته است . اين کتاب مدت ۷۰۰ سال در غرب تدريس مي شده و هنوز هم در کشورهايي مثل پاکستان و هند و بنگلادش و سريلانکا و يا برخي نواحي ايران و جهان عرب که طب سنتي اسلامي همچنان در آنها رواج دارد تدريس مي شود . ابن سينا مهم ترين تلفيق کننده و سامان دهنده دو سنت عمده طبي بقراط و جالينوس و همه آزمايش ها و تجربه ها و تأملات اطباي اسلامي پيش از خود و نيز برخي عناصر معين از طب هندي و ايراني بويژه در زمينه داروشناسي بود . کتاب قانون او از يک سو به مباني فلسفي سلامت و بيماري بدن بشر مثل علل مرض ، رابطه ميان جسم و روح و ساير جنبه هاي فلسفي طب مي پردازد و از طرف ديگر به امراض خاص و مشخص و داروشناسي مي پردازد . رازي که به تشخيص و معالجه سرخک مشهور است ، ابن سينا نيز در کشف و تشخيص امراضي مانند مننژيت شهرت دارد . ولي بزرگ ترين دستاورد ابن سينا همانا تلفيق و ترکيب نظام مند همه سنت هاي فوق العاده گسترده و گوناگوني است که پيش از او در زمينه طب وجود داشته است . سنت طب اسلامي پس از ابن سينا به چندين شاخه ايراني ،‌عثماني ، عربي و بعدها نيز هندي تقسيم شد که هر کدام به نوبه خود شاخه ها و شعبي داشت ،‌ و اين سنت طبي با قوت و استحکام ادامه يافت . عده زيادي از علما و اطباي بعدي ، مثل فخرالدين رازي و قطب الدين شيرازي ، شروحي بر قانون نوشتند و برخي ديگر از ايشان بر اساس آثار ابن سينا نظريه هاي جديدي پرداختند و کشفيات تازه عمده اي کردند . يکي از دانشمندان ابن نفيس است که پيش از ميکائيل سروتوس ( يا ميگل سروتو ) جريان اصطلاحاً « گردش يا دوران کوچک خون » را کشف کرده بود ، اما اين کشف تا مدت هاي مديد به سروتوس نسبت داده مي شد . طب اسلامي که با ابن سينا پيوند يافته بود بصورت جزئي اساسي از حيات فرهنگي و روزمره مسلمين درآمد . حتي غذاهاي روزانه اي که مسلمين مي خورند عملاً با اين طب مربوط بوده و هنوز هم تاحدود زيادي مربوط است . در قرون بعد که اين طب به تدريج در قلب جهان اسلام و در سرزمين هايي مثل ايران و مصر و سوريه افول کرد ، در سرزمين هايي مثل هند ، که اين سنت طبي هنوز در آن زنده و فعال است و مکتب ها و اطباي خاص خود را دارد ، طرفداران پروپا قرصي يافت .
اين طب کاملاً اسلامي که امروزه گاهي در هند و پاکستان طب يوناني يا طب ابن سينايي خوانده مي شود ، يکي از شاخه هاي مهم علوم سنتي اسلامي است که تا به امروز باقي و برقرار مانده و هنوز براي زندگي روزمره بسياري از مسلمين اهميتي اساسي دارد . اين طب از برخي جهات هنوز هم امتيازات بارزي بر پزشکي رايج جديد دارد . طب اسلامي صورتي از پزشکي است که تقدس آميز است و در آن معالجه جسم و روح توأماً مورد نظر است . يعني طبي است که در آن عناصر روان تني مهم در برخي امراض معين تشخيص داده شده است و تأکيد بر برخي انواع معين معالجه هاي گياهي همراه با عوامل ديگر است که بدون آنکه عوارض و آسيب هاي جنبي براي بدن داشته باشد مرض را مداوا مي کند و اين همان راهي است که همه اشکال گوناگون طبي که امروزه مردم غرب در پي آنند مورد توجه قرار گرفته است .
طب اسلامي بي ترديد يکي از مهم ترين دستاوردهاي تمدن اسلامي بوده و مسلمين تا به امروز پيوسته از ثمرات آن برخوردار گرديده اند . مضافاً که در خلال چند دهه اخير در بسياري از کشورهاي اسلامي بجاي آن که صرفاً بعنوان يک امر تاريخي به اين دستاورد عظيم مباهات کنند ،‌ توجه بيشتري از پيش نسبت به احياي اين طب و استفاده فعالانه تر از آن مبذول کرده اند .طب اسلامى خلاصه‏اى است از طبى كه تا ظهور اسلام در ميان ملل متمدن شايع بوده است زيرا مسلمانان كتابهاى طبى بقراط و جالينوس و ساير پزشكان يونانى را ترجمه نمودند و بر طب اطباى سريانى كه مخلوطى از طب قديم كلدانى و طب يونانى بود احاطه يافتند و بوسيله اطباى ايرانى (گندى شاپور) .
آنچه اطباى ايرانى از يونان گرفته بودند به عربى انتقال دادند و با استخدام اطباى هند از معلومات طبى هنديها آگاه شدند و علاوه بر اين خود چيزهائى از دوره جاهليت درباره طب ميدانستند و از اختلاط و امتزاج اين معلومات طب اسلامى پديد آمد كه بهترين نمونه آن كتاب الملكى يا الملوكى تاليف ابوبكر رازى ملقب به جالينوس عرب است و بنام عضد الدوله ديلمى تاليف شده است .
كتاب مزبور در دوره تكميل و تكامل تمدن اسلامى (در اواسط قرن چهارم) نگاشته شده و آنچه كه راجع بمطالعه امراض و تشخيص آن در كتابهاى قديم پراكنده بوده در آن جمع شده است.رازى علاوه بر اين تاليف نفيس كتابهاى ديگرى در طب و فلسفه دارد و تا پيدايش قانون ابن سينا كتاب ملوكى يگانه سند و مرجع دانشمندان طب محسوب ميشده است، قانون ابن سينا كه اكنون در دست است‏يك فرهنگ جامع طب و داروسازى بشمار ميآيد و خلاصه مطالعات يونان و كلدان و هند و ايران درباره تشخيص امراض و معالجه آن و گياه‏ها و خواص آن در قانون مذكور است.بعضى ‏ها تصور كرده‏اند قانون ابن سينا منحصرا از طب يونان بحث ميكند ولى اين تصور اشتباه است زيرا در كتاب مزبور در موارد متعدد ابن سينا نظر اطباى هند را متذكر شده و آنرا انتقاد يا تمجيد كرده است.مثلا ابن سينا زالوهاى متنوع هند و اشكال و خواص آنرا در قانون اسم ميبرد و ديگر آنكه ميگويد بعقيده اطباى هند خوردن شير و ترشى و ماهى با هم موجب ابتلاء بمرض خوره ميگردد و همچنين بنا بگفته ابن سينا در قانون خوردن ماست‏با ترب و گوشت پرنده و يا خوردن آرد و برنج و شير ضرر ميرساند و بعلاوه ابن سينا بسيارى از گياههاى هندى را در قانون نام برده است.ديگر از كتب طبى اسلامى كه در رستاخيز اروپا مورد استفاده شد كتاب التصريف لمن عجز عن التاليف نگارش و تصنيف ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوى اندلسى از اطباى قرن پنجم هجرى است كه علاوه بر ساير مزايا قسمت جراحى هم در آن ذكر شده است و ديگر كتاب التفسير تاليف عبدالملك بن زهر اندلسى

منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران