فرآیند های نموی درختان میوه و عوامل موثر در آن

اشاره:
شناخت عوامل موثر وآگاهی از فرآیند های مهمی که در تشکیل و تکامل جوانه های گل دخالت دارد برای اداره موفقیت آمیز پرورش و نگهداری درختان میوه با هدف به حد بهینه رسانیدن بارآوری سالانه تولید در طول باغ حائز اهمیت می باشد. چرا که تولید در بخش باغداری منوط به گل انگیزی مطلوب و نهایتاً تولید پیوسته گلهای قوی می باشداین فرآیند های مهم که شامل آعازش و نموجوانه های گل که درطول تابستان و پاییز یک سال رخ می دهدو نیز گلدهی که در بهار سال بعد واقع می شود توسط شمار فراوانی از نیازها یا محرک های درونی و بیرونی کنترل می شوند.پس از فراهم آمدن شرایط مساعد و مطلوب فرمان گلدهی بوسیله برگها پس ازانگیخته شدن آنهابه جوانه های رویشی که روی گیاه وجود دارند و از ابتدا همگی رویشی بوده اند صادر می شودو تا وقتی که این فرمان صادر نگردیده جدانه های رویشی به همان حالت باقی می مانندهمین که فرمان گلدهی به جوانه های رویشی رسید دیگر برگشت ناپذیر بوده و حتی اگر شرایط گلدهی پس از آن نامساعد گردد تغییری درماهیت این امر ایجاد نمی شودو نهایتاًدرختان میوه پس از چند هفته که معمولاً 8 الی 10 هفته می باشد گل خود را پدیدار می سازند.در نظریه های قبلی محققان عدم موفقیت گل انگیزی را بعد از سال های پر محصول (Acrotory) به تخلیه کربوهیدرات ها و ترکیبات ازتی نسبت می دادند اما تشکیل جوانه گل در اصل به هورمون های گیاهی گل انگیزی و توازن آنها بستگی دارد .
غالب در ختان میوه تا قبل از رسیدن به سن3 تا 7 سالگی گل نمی دهندو برای رسیدن به مرحله گلدهی می بایست از فاز رویشی به فاز زایشی برسند و با توجه به اینکه فرآیند های نموی در مرحله بلوغ رویشی صورت می گیرد لذا رسیدن به این مرحله پروسه هایی رادر برمی گیرد که درک آن مفید می باشد.

• مرحله نونهالی: نونهالی را می توان به صورت یک مرحله فیزیولوژیکی یک نهال که در طول آن نهال را نمی توان وادار به گل نمود تعریف کرد این مرخله در گیاهان چوبی بسته به عوامل محیطی و ژنتیکی ممکن است خیلی کوتاه و یا خیلی طولانی باشدوتمام بافتهای نونهال تا موقعی که به مرحله انتقال نرسیده اند نونهال می باشندو بافتهای نونهال تا پایان عمر درخت در پای درخت و در چای خود باقی می مانند. علاوه بر عدم توانایی گلدهیگیاهان نونهال را بوسیله چندین خصوصیت فیزیولوژیک و مرفولوژیک مثل برگهای شفاف لبه دار ، ساقه های خزنده ، ساقه های خاردار ، عادت نیمه دائم سبز(در گونه های خزاندار ) ، آسان ریشه زایی ساقه ومقدار کمRNA (اسید ریبونوکلئیک) در بافتهای آنها مشخص می شود. دوره نونهالی را اغلب می توان با افزایش سرعت رشد نهالهای جوان کوتاخ نمود زیرا برای رسیدن به مرحله بلوغ درخت باید به یک اندازه حداقل برسد.
• مرحله انتقال: بافتهای در حال انتقال بین قسمتهای کاملاً جوان و بالغ ساقه در ختان حله بذری یافت می شود و این مرحله بوسیله مقداری خصوصیات نونهالی و مقداری خصوصیات بلوغ مشخص می شود فاصله زمانی بین مرحله نونهالی و بلوغ عمدتاً سرعت رشد درخت و اندازه حداقل لازم برای رسیدن به بلوغ بستگی دارد در این مرحله گلدهی در روی ساقه های در حال انتقال می تواند صورن بگیرد ولی نه به آسانی ساقه های بالغ.
• مرحله بلوغ: بعد از مرحله انتقال ، بلوغ رویشی که معمولاً بار رسیدن به سن معینی در درختان صورت می گیرد و اصولاً نیازهاو محرک های درونی و بیرونی جهت تشکیل جوانه گل فراهم و تاثیرگذار است.
  بطور کلی تشکیل سرآغازه یا طرح اولیه گل یک تغییر عمده می باشد که درختان میوه از مرحله رویشی به مرحله زایشی وارد می شوند یا اینکه در از نظر رشد به سن معینی رسیده باشد که برای این منظور باید نیازهای درونی وبیرونی گیاه جهت تشکیل و تمایز گل تشکیل شود اصولاً برای تشکیل گل نیاز به تمایز فیزیولوژیکی و مرفولوژیکی می باشد تمایز فیزیولوژیکی جوانه های بارور اکثر درختان میوه معمولاً 3 الی 6 هفته قبل از جمله هورمون ها و کربوهیدرات ها از برگ به جوانه ها منتقل می شوندو متابولیسم RNA افزایش یافته تا پروتئین لازم برای تشکیل و تکامل یاخته های جدید تولید کندهمزمان با افزایش اسید ریبونوکلئیک و پروتئین میزان تقسیم یاخته ای افزایش یافته و در دور ه تمایز مرفولوژیکی بعاز تغییرات اساسی در جوانه قسمت های مختلف گل تشکیل می شود.

بنابراین مراحل تمایزفیزیولوژیکی و مرفولوژیکیی جوانه های بارور عبارتند از:

1. گل انگیزی(Flower induction) :پدیده کیفی بوده و از طریق تغییرات تعادل هورمونی به وقوع می پیوندد.
2. گل آغازی(Flower initiation) : به فرآیندی تلقی می شود که در طی آن اثر بازدارندگی ژن ها تشکیل گل را متوقف می گردد و در این مرحله یاخته های اولیه بعد از تغییرات لازم از جمله تولیدRNA جدید برای سنتز پروتئین های مورد نیاز موجب گل آغازی می شوندو در پایان این مرحله تمایز یاخته ها انجام می گیرد در این مرحله تغییرات قابل مشاهده نبوده و صرفاً به صورت بیوشیمیایی می باشد.
3. اختصاصی شدن یا تمایز (Differentioation) : در این مرحله قسمتهای مختلف گل تشکیل می شود و در اکثر درختان میوه تمایزیابی جوانه هاوتشکیل طرح اولیه گل در طول فصل رشد صورت می گیرد.
4. نمو یا تشکیل شکوفه گل(Flower formation) : در این مرحله یاخته ها رشد سریع انجام داده و قسمت های مختلف گل قبل از خواب زمستانی و در برخی موارد بعداز استراحت تکامل می یابد.
5. شکفتن یا گلدهی(Bloom) : در این مرحله گل تکامل یافته در بهار شکفته می شود.

با توجه به مراحل فوق می توان گفت که فرآیند تغییرات تدریجی تشکیل جوانه گل یک فرآیند به شدت پیچیده است و تحقیق در این امر مستلزم آن است که در خت در مرحله نمو صحیحی قرار گیردو شرایط محیطی و فیزیولوژیکی درخت باید وسیله انجام این فعالیت باشد و دیگر فرآیند ها همزمان درخت نیز باید همسو بوده و مانع تشکیل جوانه گل نگردند. این عوامل موثروتاثیرگذارعبارتند از:

• شدت نور: شدت نوری که به یک جوانه می تابد بر آغازیدن جوانه گل موثر است و هرچه این شدت بیشتر باشد تشکیل گل افزایش می یابد.بطورکلی در تاج درخت سه ناحیه از این نظر تشخیص داده شده.
  الف: بخش بیرونی تاج که بطورکل در معرض نور است(70 تا100 درصد نور کامل خورشید)
  ب: تاج نیمه روشن که در معرض30 تا 70 درصد نورخورشید است.
  ج: بخش درونی تاج که در معرض کمتر 30 درصد نورخورشید است.
  نکته مهم شکل تاج درخت و نفوذ نور در آن می باشد بطوری که در قسمتهای داخلی و مرکزی درخت بعلت کاهش دسترسی به مواد کربوهیدرات ، کم شدن رشد بافتهای مریستمی ، کاهش شدید فعالیت مقصد (Sink) کربوهیدرات و جلوگیری از تشکیل جوانه گل نهایتاً میوه کافی تشکیل نمی شود لذا درختان با شاخ وبرگ زیاد می بایست هرس شوند.
• هرس: هرس تابستانه برای افزایش نفوذ نور، تحریک دوباره رشد و کنترل اندازه درخت به مقدار زیادی بکار برده می شود ولیکن باید در مورد هرس دقت زیادی نمود چراکه در درختان جوان هرس باعث تشدید رشد رویشی و به تاخیر انداختن تشکیل جوانه گل می شود و در درختان مس به خاطرکاهش نقاط رشد میزان رشد رویشی تشدید می گردد .اما هرس ریشه به علت کم حجم شدن ریشه ها مقدارکمتری آب و در مواد غذایی در اختیار در خت قرار داده و باعث افزایش گلدهی می شود.
• سطح برگ: سطح برگ روی سیخک به استعدادآن برای تشکیل جوانه گل ارتباط دارد بطوری که برای حداکثر گل آوری 109تا 160 سانتیمتر مربع سطح برگ در هر سیخک لازم است لذا با کاهش سطح برگ که باعث کاهش کربوهیدرات در درختان و نهایتاًکاهش گلدهی را موجب می شود.
• نوع پایه: پایه های پاکوتاه و پایه هایی که از طریق تکثیر غیر جنسی تکثیر می شوند زودتر به گل می روند که احتمالاً علت ان تنطیم ژنتیکی آهنگ رشد و تولید محرک های گل آوری می باشد.
• تنظیم کتننده های رشد گیاهی: تولید محصول زیاد در یک سال بعلت تولید هورمون جیبرلین توسط بذر منجر به کاهش تشکیل جوانه گل در سال بعد می شود در چنین موارد استفاده از تنک کننده ها مانندسوین ، اسید نفتالین استیک و دی نیترو با کاهش میوه باعث کاهش جیبرلین و نهایتاً افزایش گلدهی را در بر دارد .
• دما: دما در فصل تابستان در هنگام تشکیل جوانه گل موثر است بطوری که دماهای بالادر اواسط تا اواخر تابستان به علت تغییردر آهنگ رشد شاخسارها ، تشکیل جوانه گل را کاهش می دهد.
• تغذیه: کود ازته و مواد ریزمغذی مانند بر و روی در تشکیل جوانه گل نقش داشته بطوری که مصرف فراوان کودهای ازته نه تنها باعث تاخیر در گلدهی می شود بلکه در درختان بارور کاهش گلدهی را موجب می شود و کمبود روی بطور مستقیم و نامستقیم در محدود کردن مقدار کربوهیدرات که کاهش رشدو تکامل گیاه و همچنین سنتزاکسین دخالت دارد وبا توجه به این که سیتوکنین برای تقسیم یاخته ای و رشدو تمایز یاخته ها و بافتها ضروری است کمبود آن سنتز این هورمون را گاهش می دهد.
• رطوبت: در زمان گلدهی رطوبت افزایش گلدهی را در بر دارد چون رشد رویش را کاهش داده و موادغذایی را در اختیار درخت قرار می دهد.
• باز وبسته بودن شاخه ها: در شاخه های افقی بعلت افزایش کربوهیدرات و احتمالاً سنتز اتیلن باعث افزایش گلدهی می شود.
• پوست برداری و حلقه برداری (Scolrling and Rining) : پوست برداری باعث افزایش گلدهی در شاخه ها و در درختان جوان باعث زودباردهی می شودواز طرفی حلقه برداری در مورد به گل نشاندن درختان پر کننده و نیز جهت تسریع گلدهی نهال های جوان در برنامه های اصلاح درختان استفاده می شود. نکته قابل ذکر این است که حلقه برداری در شاخه های کوچک و درختان خیلی جوان که برگهای آنها بر اثر عوامل مختلف ریزش کرده اثری در افزایش گلدهی ندارد.زمان حلقه برداری چند هفته قبل از تشکیل جوانه های گل در بهار و مکان آن تنه یا شاخه های اصلی است.
• فتوپریودیسم: عکس العمل گیاهان نسبت به تابش متوالی نور فتوپریودیسم نام دارد و این عکس العمل به طول روز برای جوانه گل مربوط به ماده رنگیزه ای بنام فیتوکروم می باشد.
• نسبت C به N : هرچه این نسبت بالاتر باشد گلدهی افزایش خواهد یافت.
• طول دوره استراحت و نیاز سرمایی: عدم تامین نیاز سرمایی زمان گلدهی را به تاخیر انداخته و ریزش گل افزایش می یابد.
• عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا: می توان گفت که با افزایش ارتفاع از سطح دریا زمان گلدهی نیز تاخیر می افتد.

منبع:
گرده افشانی و تشکیل میوه- ترجمه دکتر مجید راحمی
میوه های دانه ریز- تالیف رسول جلیل مرندی
میوه کاری در مناطق معتدله- یوسف رسول زادگان
فیزیولوژی درختان میوه مناطق معتدله- ترجمه علیرضا طلایی
تهیه و تنظیم: سید عمار تاجیک- عضو سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران
رشته تحصیلی: مهندسی تولیدات گیاهی (گرایش باغبانی