برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی

بیابان زایی یک حادثه اتفاقی نیست ، بلکه یک روند است . در واقع بیابان زایی یک پدیده با سیر تحول است . تحول منابع طبیعی و امکانات طبیعی از خوبی به بدی و از آبادانی به خرابی و ویرانی است . بیابان زایی زمین حاصلخیز و بارور را ضعیف میکند ، توان تولید آن را کاهش می دهد و زمینه را برای نابودی قابلیت ها و کاسته شدن از ظرفیت های تولیدی آن فراهم می سازد .

طبق تعریف کنوانسیون مبارزه با بیابان زایی این پدیده شامل فعالیت هایی می شود که بخشی از توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک ، نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب در زمینه توسعه پایدار است . هدف های کنوانسیون عبارت اند از :

1/ جلوگیری یا کاهش تخریب زمین

2/ احیای زمین هایی که تا حدودی تخریب شده اند

3/ احیای زمین هایی که تا حدودی بیابانی شده اند .

بدون تردید نخستین گام برای تحقق این اهداف ، تدوین برنامه ای جهت اقدام با بیابان زایی است . برنامه های توسعه کمتر به مسائل حفظ منابع و ملاحظات زیست محیطی توجه دارند و برنامه های توسعه اقتصادی با تأکید بر فراهم نمودن امکانات بهره برداری بیشتر از منابع و تأمین نیازهای مقطعی و کوتاه مدت جامعه بوده است . نتیجه این برنامه ریزی ها ، بهره برداری بیش از ظرفیت منابع و تشدید روند تخریبی آنهاست که آثار سوء آن را می توان چنین بیان نمود :

1/ کاهش سطح منابع آب زیرزمینی

2/ تخریب فیزیکی و شیمیایی خاک

3/ افزایش روند فرسایش خاک و فرسایش ژنتیکی

به منظور مبارزه با بیابان زایی در کشور ، برنامه های جامعی برای رسیدن به یک توسعه پایدار با توجه به سیاست و خط مشی های تعیین شده لازم ارائه گردیده است . محورهای اصلی در این برنامه ها عبارت اند از :

1/ اقدام برای افزایش تولیدات با توجه بر حفاظت منابع

2/ افزایش حاصلخیزی و خوداتکایی نظام کشاورزی بر پایه فناروی های جدید

3/ حفاظت از منابع ژنتیکی زراعی و باغی

4/ مشارکت بیشتر زنان و جوانان

5/ بهبود نظام بهره برداری با تأکید بر خودگردانی تعاونی های تولید

6/ انجام مطالعات و پژوهش های تکمیلی در منابع آب و خاک

7/ گسترش سازه های آبی کوچک

8/ تنوع بخشیدن به روش های زراعی و باغی مناطق

9/ افزایش آگاهی های مربوط به حفاظت از منابع پایه

10 / بهبود قیمت های تضمینی محصولات کشاورزی

رئوس برنامه های ملی مبارزه با بیابان زایی به شرح ذیل است :

الف / برنامه مدیریت پایدار زمین های کشاورزی

ب/ برنامه مدیریت پایدار زمین های جنگلی

ج / برنامه مدیریت پایدار زمین های مرتعی

د/ برنامه مدیریت پایدار تنوع زیستی و حیات وحش

ه / برنامه مدیریت پایدار منابع آب

و / برنامه کنترل فرسایش آبی و بادی

ز / برنامه کاهش اثرهای خشکسالی

ح / برنامه مدیریت پایدار منابع انرژی

در ادامه به بررسی این برنامه ها می پردازیم

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی

الف / برنامه مدیریت پایدار زمین های کشاورزی

1/ حفاظت از منابع خاک و اصلاح و احیای زمین های مخروبه

2/ شناسایی قابلیت ها و پتانسیل های کشاورزی و ظرفیت سازی

3/ تهیه و تدوین خطوط اساسی توسعه کشاورزی پایدار و تهیه آمار و اطلاعات مورد نیاز

4/ ارائه خدمات زیربنایی و توسعه زمین های کشاورزی

5/ استفاده بهینه از منابع آب کشاورزی

6/ توسعه مکانیزاسیون و انتقال فناوری سالم و هماهنگ با محیط زیست

7/ توسعه و افزایش تولید پایدار محصولات عمده کشاورزی و استفاده بهینه از نهاده های لازم

8/ حفاظت از تنوع گیاهی

9/ اشتغال و ساماندهی نظام بهره برداری

10 بیمه محصولات اساسی کشاورزی

ب/ برنامه مدیریت پایدار زمین های جنگلی

مهم ترین وظیفه دولت در برابر جنگل ها ، حفظ ، احیاء و توسعه آن است که با همکاری استفاده کنندگان از این موهبت الهی باید صورت گیرد . برای دستیابی به توسعه پایدار در این بخش لازم است برنامه های تکمیلی به شرح زیر تهیه و اجرا گردد :

1/ تهیه طرح های جنگل داری چند منظوره

2/ توصعه جنگل ها و احیای مناطق مستعد و غنی سازی جنگل های مخروبه

3/ بهره برداری از محصولات غیر چوبی

4/ استفاده از پتانسیل های تفریحی جنگل ها

5/ طرح خروج دام و تجمیع تک خانوارهای پراکنده از جنگل های خزری

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی

ج / برنامه مدیریت پایدار زمین های مرتعی

مطالعات صورت گرفته نشان می دهد به علت بهره برداری نامتناسب و متوالی در سال های گذشته از مراتع ، همراه با تخریب و تبدیل آن برای رفع نیازهای ضروری و گاهی به علت توجه کلی اقتصادی و کشاورزی همراه با رشد جمعیت و افزایش نیاز به مواد پروتئینی و نبودن اشتغال جایگزین به جای دامداری ، در نهایت باعث رشد جمعیت دامی گردیده است که ناهماهنگی میان میزان تولید و میزان بهره برداری را در پی دارد .

برای اجرای برنامه ها و بهبود وضعیت منابع مرتعی و پایداری در استمرار بهره برداری می توان به حفظ منابع پایه آب ، خاک ، و پوشش گیاهی بدون گسترش تخریب امیدوار بود . در این راستا برنامه های زیر برای سازماندهی حوزه های مرتعی اهمیت دارد :

1/ اعمال مدیریت با هدف پیشگیری

2/ بهره برداری بهینه از مراتع ( طرح تعادل دام و مرتع )

3/ طرح متعادل کردن واحدهای بهره برداری

4/ طرح اصلاح و احیای مراتع مخروبه

5/ طرح توسعه مرتع کاری و تولید علوفه

6/ طرح کاهش اثرهای خشکسالی در مراتع

د / برنامه مدیریت پایدار تنوع زیستی و حیات وحش

از نظر اکولوژیکی تضعیف تنوع زیستی با بیابانی شدن نسبت مستقیم دارد و تخریب هر کدام تخریب دیگری را در پی دارد . در واقع ، بیابان نوعی بیوم است که با موجودات زنده خود به یک تعادل به نسبت پایدار می رسد . نخریب محیط و گسترش ماسه زارها ، شور شدن زمین و جز این ها موجب به هم خوردن این تعادل و در نتیجه حرکت قهقرایی تنوع زیستی می شود . از طرفی حذف یک یا چند گونه از موجودات زنده گیاهی و جانوری نیز در اکوسیستم و زنجیره غذایی و سایر زنجیره های حیاتی تأثیر مخرب دارد و در نهایت به روند بیابان زایی سرعت می بخشد . نتیجه آنکه حفاظت از تنوع زیستی به نوع فعالیتی در زمینه جلوگیری از گسترش بیابان زایی ارزیابی می شود . مهم ترین برنامه هایی که برای ایجاد تعادل در محیط زیست باید اجرا شود ، به شرح زیر است :

1/ آگاه سازی عمومی نسبت به ارزش های تنوع زیستی

2/ اصلاح ضوابط و مقررات

3/ تحقیقات و مطالعات پایه و کاربردی برای افزایش دانش تنوع زیستی

4/ همسو نمودن اهداف حفاظتی با منافع اقتصادی بهره برداران

5/ پرورش حیات وحش

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی

ه / برنامه مدیریت پایدار منابع آب

بیش تر اشاره شد که مدیریت پایدار بخش آب ،مستلزم نگرش عمیق و کالبدی به عوامل بیرونی و درونی اثر گذار بر این روش است . در این نگرش ، نقش کلیدی عوامل بیرونی که بعضی از آنها مهم تر از عوامل درونی هستند ، که ارگان های اجرایی با در نظر گرفتن آنها برنامه ریزی های لازم را انجام می دهند . در مقابل ، عوامل بیرونی عواملی هستند که در اختیار برنامه ریزان منابع آب نیست . از جمله این عوامل می توان به مهاجرت ، افزایش جمعیت و توسعه بی رویه شهری اشاره کرد که باعث ایجاد فشار بر منابع آب شهری می گردند . راه حل های بهینه به عنوان برنامه های اقدام ملی مطرح شود تا در بهره برداری مناسب و لازم از منابع آب و کاهش بیابان زایی خط مشی های لازم را ارائه نماید :

1/ کاهش هرزروی و افزایش بازده توزیع و مصرف

2/ بهره گیری از آب های سطحی

3/ تغذیه مصنوعی آبخوان های بحرانی

4/ سایر اقدامات

و / برنامه کنترل فرسایش آبی و بادی

فرسایش خاک به عنوان یکی از مصادیق اصلی و بارز تخریب سرزمین در ایران نقش بسیار مؤثری در روند بیابان زایی دارد . این نقش متأثر از ماهیت اصلی فرسایش به سبب نقصان بارآوری خاک ، هدر رفت خاک های حاصلخیز ، کاهش توان تولید اقتصادی - زیستی خاک و تهدید رسوبات ناشی از فرسایش خاک می تواند سایر منابع تولید کشاورزی و زیرساخت های توسعه و منابع ارزشمند اقتصادی و حتی بهداشت و سلامتی جوامع را تهدید نماید . علاوه بر این ، فرسایش خاک در روند تسلسلی تخریب سرزمین ، نبود امنیت غذایی ، فقر ، ناپایداری نظام های تولید ، تهدید سیستم های معیشتی ، فروپاشی شیوه های سازگاری انسان با محیط ، تعمیق عوامل ناپایداری در منابع ، جوامع و سکونتگاه ها و در نهایت تخریب بیشتر سرزمین ، نقش کلیدی را عهده دار است .

تقدم بخشیدن به فعالیت های حفاظت خاک در منشأ ، توجه به جامع نگری در برنامه ها ، جذب مشارکت مردم در همه مراحل تصمیم گیری و اجرا همراه با ایجاد انگیزه برای مشارکت انها ، اولویت دادن به اجرای روش های بیولوژیک ، اصلاح روش ها و تشکیلات با هدف افزایش توانایی دستگاه مسئول بیابان زدایی در کشور و تغییر در قوانین و آیین نامه های فعلی ، با توجه به موارد فوق ، چارچوب مبارزه با فرسایش در قالب برنامه های زیر ارائه می شود :

1/ تعدیل فرسایش آبی

2/ مقابله با فرسایش بادی ، تعدیل آثار فرسایش بادی و تثبیت ماسه های روان

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی

ز / برنامه کاهش اثرهای خشکسالی

لحاظ نمودن ویژگی های خشکسالی کشور در همه برنامه ریزی های مربوط به منابع آب و خاک موجب می شود تا بتوان خسارت های آن را تا حد ممکن کاهش داد . به همین منظور راهکارهای جامعی در برنامه اقدام ملی در نظر گرفته شده است که باید در افق برنامه ریزی کوتاه مدت تا بلند مدت به اجراء گذاشته شود .

1/ روش های هشدار دهنده و مراقبتی ماهواره ای

2/ ایستگاه های جدید ثبت داده های اقلیمی

3/ اصلاح روش های زراعی در زمینه کاهش اثرهای خشکسالی

4/ تأمین منابع آب در مناطق مبتلا به خشکسالی

5/ طرح جامع واکنش اضطراری خشکسالی

ح / برنامه مدیریت پایدار منابع انرژی

به رغم وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و همچنین منابع انرژی تجدید پذیر مانند : خورشید ، باد ، زمین گرمایی ، بیوماس ، دریا و آبی ؛ متأسفانه خسارت های زیادی به جنگل ها و مراتع وارد شده است . بهره برداری از منابع جنگل ها و مراتع جهت تأمین انرژی ، بویژه سوخت و نبود برنامه های مناسب برای تأمین سوخت ارزان و مناسب در مناطق شهری و روستایی از عوامل اصلی تأثیر گذار استفاده از چوب و هیزم برای تأمین انرژی خانوارها بویژه خانوارهای روستایی کشور بوده است .

با توجه به شرایط و ویژگی های کشور و نحوه استقرار و پراکنش آبادی ها و دسترسی به تأسیسات و تجهیزات زیربنایی و بویژه نبود راه های ارتباطی مناسب در تعدادی از آبادی های کشور ، برنامه های کلان تأمین انرژی برنامه اقدام ملی مقابل با بیابان زایی به شرح زیر است :

1/ مصرف گاز طبیعی و گاز مایع

2/ استفاده از انرژی خورشیدی

3/ استفاده از انرژی باد

4/ استفاده از انرژی بیوگاز

5/ استفاده از انرژی الکتریسیته ارزان در روستاهای دوردست

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی

واقعا اگر خوب بیندیشیم، می شود گفت قطره های بارانی که از آسمان می بارد، تحقیقا همان پول و ثروت هستند که از آسمان می بارند. اگر هم باران نیاید، راهی نداریم جز مدیریت بهتر منابع آب موجود، فشار آوردن به منابع زیرزمینی تمام شونده، اجرای طرحهای کلان آب رسانی از مناطق پر باران به مناطق خشک مثلا انتقال آب کارون (که در نهایت، به دریا می ریزد) به دشتهای فلات مرکزی ایران. راه پر هزینه دیگر نیز، احداث تاسیسات شیرین کردن خورشیدی آب دریا و سیستمهای پمپاژ و انتقال تولیدات آنهاست.
یک راه دیگر هم هست ، آن هم خنثی کردن اثر نیروی کوریولیس روی اتمسفر و سیستمهای رطوبتی آب و هوائی است!