نکات خواندنی از برخوردهای تربیتی امام رضا علیه السلام

آنچه براي بررسي در اين مقال انتخاب شده است، «برخوردهاي تربيتي امام رضا عليه السلام» است. به عبارت ديگر، اخلاق عملي امام در ارتباط با مردم، و برخوردهاي سازنده در اين بررسي، توجه عمده روي رفتارهاي اخلاقي آن حضرت با اشخاص است، نه سخنان و تعاليم اخلاقي آن حضرت كه در روايات منقول از ايشان مطرح مي‎باشد.

امامان شيعه عليهم السلام، اسوه و الگوي فكري، اعتقادي، عملي و اخلاقي هستند و راه نجات، در پيروي از آنان است و ائمه، در تمام جهات، راي ما مقتدا و نمونه و «امام»‎اند، در قول و فعل، در اخلاقيات و اجتماعيات، و بالاخره در همه چيز.


به فرموده امام علي عليه السلام:
«انظُروا اهل بيت نبيكم فالزموا سمتهم و اتبعوا أثرهم.(1)
از بين همه مسائل، حيات حضرت علي بن موسي الرضا عليهم االسلام و ابعاد گوناگون زندگي آن حضرت، بعد «اخلاقي» را براي بحث در اين مقال انتخاب كرده‎ايم.

آن حضرت، از نظر بعد روحي و معنوي، معجزات و كرامات، علوم و فضايل، مباحثات كلامي با پيروان فِرق و مذاهب، شيوه برخورد با سياستمداران و دولتمردان عباسي، ارتباط تشكيلاتي با شيعه و هواداران، مسأله ولايتعهدي مأمون، برخورد با گروه‎هاي مختلف اجتماعي، مكتب فقهي و اعتقادي، فعاليت سياسي و رهبري شيعه، و بسياري جنبه‎هاي ديگر شايسته بررسي دقيق و گسترده است، به خصوص كه در برخي از آنها كمتر كار منسجم و دقيق و مدوني انجام گرفته است.

از مسائل اخلاقي آن حضرت هم، روي موضوعاتي همچون: عبادت، كرم و بخشش، عفو و گذشت، تفقد اصحاب و مواليان، قضا، حاجت محتاجان، شيوه مناظره‎ها و احتجاج‎هاي وي، و مكارم اخلاق ديگر مي‎توان تكيه كرد.

اما آنچه براي بررسي در اين مقال انتخاب شده است، «برخوردهاي تربيتي امام رضا عليه السلام» است. به عبارت ديگر، اخلاق عملي امام در ارتباط با مردم، و برخوردهاي سازنده در اين بررسي، توجه عمده روي رفتارهاي اخلاقي آن حضرت با اشخاص است، نه سخنان و تعاليم اخلاقي آن حضرت كه در روايات منقول از وي مطرح مي‎باشد.

از خلق و خوي، و سيره اخلاقي آن حضرت نمي‎توان يك تابلو كامل و تمام عيار ارائه داد و از بوستان فضايل اخلاقي و شيوه‎هاي تربيتي امام رضا عليه السلام طرحي جامع الأطراف تصوير و ترسيم كرد؛ زيرا يك سري از برخوردها و نكات ريز نقل نشده‎ است. در بسياري از آنچه هم كه بيان شده، همراه با دقت لازم در نقل نبود است... اما از مجموعه آنچه نقل شده و در دست مي‎باشد، مي‎توان گوشه‎اي از اين تابلو را نشان داد و گلي از اين بوستان معطر را به عنوان نمونه ارائه نمود و هديه آورد؛ زيرا نمونه‎ها هم مي‎تواند آن خط كلي را نشان دهد و شاهدي بر «طرح جامع و كامل» باشد.

زبانِ عمل، زبانِ قول

نمي‎توان منكر شد كه «زبان عمل» و شيوه برخورد، تأثيري افزون‎تر از سخن و كلام دارد و اگر عمل انسان، آيينه فكرش و زبان كلامش باشد، دگرگون كننده‎تر و دلنشين‎تر و تأثير‎گذارتر است.

از اين رو: به شيوه رفتار و «سيره اخلاقي و معاشرتي» حضرت رضا عليه السلام توجه مي‎كنيم تا در آيينه اخلاق تجسم يافته در رفتارش، سيماي حق و «راه رشد» را بيابيم. اين تعليم خود ائمه است كه:
«كونوا دُعاةَ الناسِ بِاعمالِكُم ولا تكونوا دعاةَ الناسِ بِالسِنَتِكُم.»(2)

و سخن علي عليه السلام كه:
«كونوا دُعاةَ النّاسِ بغَيرُ اَلسِنَتِكُم...»(3)

و بالأخره «تأديب به سيره» و «آموزشِ رفتاري» و «برخوردهاي تربيتي»(4) چيزي است كه در اين مقال در پي بررسي آنيم و نمونه‎هايي را از سيره حضرت رضا عليه السلام ارائه خواهيم كرد.



هدفداري، در برخورد و معاشرت
هدفداري يك انسان در تمام شؤون زندگي او اثر مي‎گذارد و معتقد بودن به يك سلسله «مبادي» و «اصول»، فرد را در نحوه برخورد با مردم، چنان در چهارچوب آن اهداف و مباني مفيد مي‎سازد كه از تمام موضعگيري‎ها و سخنان و رفتار، مي‎توان آن را فهميد.

وقتي ائمه، در «كلام»، اين اندازه دقت در تعبير به كار مي‎برند، طبيعي است كه در برخوردهاي اجتماعي و معاشرت، دقت بيشتر داشته باشد.
گاهي در لحن كلام و طرز رفتار امام رضا عليه السلام نوعي قاطعيت و شدت عمل و برخورد صريح ديده مي‎شود، گاهي هم ملايمت و نرمش و انعطاف و تسامح. اين بستگي به موارد مختلف دارد.

اصولاً برخوردهاي هدفدار، از خصائص يك انسان هدفدار و اصولي است و در همه مسائل فكري، برنامه‎ريزي، تبليغ، آموزش و تربيت، تشكيلات و ارتباطات، پيوندها، تولي و تبري‎ها، دوستي‎ها و دشمني‎ها، موافقت‎ها و مخالفت‎ها، مكاتبه‎ها و خطاب‎ها، نشست و برخاست و معاشرت و حتي نگاه و احترام گذاشتن و ... او تأثير مي‎گذارد و همه حركات، در رابطه با آن هدف تنظيم مي‎شود و معني و جهت پيدا مي‎كند.

اگر آن اصول و مبناها را در تفكر و زندگي كسي بشناسيم، آسان‎تر مي‎توانيم اعمال و گفتار او را تفسير و تبيين كنيم. روشن است كه هدفداري در زندگي و تحرك‎ها و رفتارها، نيازمند «دقت» است. بدون دقت، نمي‎توان همه سخن‎ها و رفتارها را در رابطه با آن هدف تنظيم نمود. دقت، خمير مايه برخوردهاي مكتبي و رفتار هدفدار يك انسان است. در مورد امامان شيعه، كه معصومند و كلام و عمل و تقريرشان، به عنوان «سنت»، براي ما «حجت شرعي» و ملاك محسوب مي‎شود، اين دقت، بيشتر مشهود و مورد توجه است.

كلمات و تعبيرات ائمه، پاسخ‎هايشان به سؤالات افراد، عنواني كه در خطاب به كسي انتخاب مي‎كنند، لحن جواب دادن، تأكيدات كلامي، احاديثي كه براي اصحاب بيان مي‎كنند، همه از دقت خاصي برخوردار است.

«كلام ائمه»، در مورد اشخاص گوناگون، شرايط مختلف اجتماعي، مقتضيات زمان، ظرفيت و آمادگي طرف سخن، ذهنيت موجود در سائل و مخاطب، جبهه سياسي و جناح و تيپ اجتماعي او، همه و همه در نوع كلامي كه امام معصوم در آن موارد مختلف به كار مي‎برد، مؤثر است. دقت‎هاي شگفت ائمه در تعبيرات و لحن كلامشان جاي بسي بررسي و ملاحظه است.

وقتي ائمه، در «كلام»، اين اندازه دقت در تعبير به كار مي‎برند، طبيعي است كه در برخوردهاي اجتماعي و معاشرت، دقت بيشتر داشته باشد.
گاهي در لحن كلام و طرز رفتار امام رضا عليه السلام نوعي قاطعيت و شدت عمل و برخورد صريح ديده مي‎شود، گاهي هم ملايمت و نرمش و انعطاف و تسامح. اين بستگي به موارد مختلف دارد.

در مورد مسائلي كه جنبه اصولي دارد و با مبناها و خط فكري و عقيده در تضاد باشد، (مثل مسائل توحيد، امامت، و ...) در اين گونه موارد، امام رضا عليه السلام سازش ناپذير، حساس، دقيق، بي‎گذشت و بدون اغماض است.(5) ولي در غير اين موارد اصولي و مبنايي، آن جا كه به معاشرت‎هاي انساني و حقوق شخصي و زمينه‎هاي صرفاً برخوردي مربوط مي‎شود، اهل عفو و گذشت و اغماض و تسامح و برخورد بزرگوارانه است. اين است راز و ملاك تفاوت در برخوردهاي گوناگون آن حضرت.

برخوردهاي تربيتي و سازنده

منظور از اين عنوان، مواردي است كه حضرت رضا عليه السلام در معاشرت‎ها و مقاطع گوناگوني كه با افراد مختلف برخورد داشت، گاهي در برخورد به شيوه‎اي عمل مي‎كرد، يا تذكري مي‎داد، يا نكته‎اي را از اسلام مطرح مي‎ساخت و كلاً به نحوي عمل مي‎كرد كه سازنده و تربيت كننده باشد و با عمل خود اسلام را در «صحنه عينيت» و در رفتار خويش نشان مي‎داد. بخشي از اين حوادث را به عنوان نمونه با عناوين مختلف ذكر مي‎كنيم تا نشان دهنده «هدف تربيتي» و «روش سازنده»‎اي باشد كه در رفتار آن حضرت وجود داشته است:


1- ارزش‎گذاري براي انسان

در چشم امام رضا عليه السلام همه افراد، از نظر انساني مقام و ارزش داشتند و به آنان حرمت مي‎گذاشت و برابري انسان‎ها را در حقوق ملاحظه مي‎كرد، از تحقير انسان‎ها و پست شمردن آنان و توهين و استهزا، سخت جلوگيري مي‎كرد و شكل و شمايل و رنگ و ثروت و ... ملاك نبود، بلكه «انسان» در نظر او محترم و عزيز بود. حتي غلامان و سياهان هم مورد عنايت و توجه او بودند و با آنان هم به عنوان يك انسان رفتار مي‎كرد.

رعايت حقوق بشر، در رفتار امام رضا عليه السلام در حد اعلاي آن بود.
ذكر نمونه‎هايي از اين گونه برخوردها مفيد است:
- راوي: ياسر، خادم امام رضا عليه السلام است: (6)
امام رضا عليه السلام به ما فرمود:
«اگر من بالاي سر شما ايستادم و شما در حال غذا خوردن بوديد، بلند نشويد، تا اين كه از غذا خوردن فارغ شويد. گاهي حضرت، يكي از ما را (براي انجام كاري) صدا مي‎كرد. وقتي گفته مي‎شد: مشغول غذا خوردن است، مي‎فرمود: بگذاريد تا غذايش را بخورد، بعد...»(7)

ملاحظه:
آنان كه خادم، سرايدار، محافظ، دربان، دفتردار، منشي، شاگرد، وردست، همسر و ... دارند، در نحوه برخورد با اين افراد، بايد براي آنان هم «حق» قائل شوند و بدون رعايت حال آنان، از آنان كار نكشند و دنبال كارها نفرستند، و توجه داشته باشند كه گرچه آنان، از جان و دل، خدمتگزاري مي‎كنند و حتي گاهي آسايش و سلامت و جان خويش را در راه ديگران به خطر مي‎اندازند، اما ارزش انساني دارند و احساسات بشري آنان و حقوقشان بايد ملاحظه و رعايت گردد، و چنين فكر نشود كه آنان خلق شده و استخدام شده‎اند تا براي اينان كار كنند. نبايد ضرورت‎هاي اجتماعي را ملاك و مبناي تغيير ناپذير و پذيرفته شده قرار دارد.



- راوي: مردي از اهل بلخ
«همراه امام رضا عليه السلام در سفرش به خراسان بودم. روزي سفره غذايي طلبيد و همه خدمتكاران و غلامان را (از سياهان و ديگران) سر سفره جمع كرد.
گفتم: جانم به فدايت، كاش براي اينان سفره‎اي جدا قرار مي‎دادي!
فرمود: دست بردار! (مَه) خدا يكي است، پدر و مادر همه يكي است، پاداش هم (در قيامت) به اعمال است.»(8)


- راوي: ياسر، خادم حضرت
«امام رضا عليه السلام هر گاه تنها مي‎شد (فارغ از كارهاي رسمي و تشريفات) تمام دور و بري‎هاي خود را از كوچك و بزرگ پيرامون خود جمع مي‎كرد، با آنان حرف مي‎زد، با آنان انس مي‎گرفت، آنان هم با وي مأنوس مي‎شدند. و هرگاه بر سفره مي‎نشست، همه‎ي كوچك و بزرگ‎ها را صدا مي‎كرد، حتي كارپرداز (سائس) و حجام را، و همه را بر سفره‎ي خويش مي‎نشانيد...»(9)
ملاحظه:
نشست و برخاست با مستضعفان و غلامان، عملاً درس برابري انسان‎ها را دادن است، و اين كه خود را از مردم جدا نمي‎كرد، تافته جدا بافته نمي‎دانست و زندگي و اخلاق مردمي داشت، الهام از سيره رسول خدا بود كه چنين مي‎كرد.


در چشم امام رضا عليه السلام همه افراد، از نظر انساني مقام و ارزش داشتند و به آنان حرمت مي‎گذاشت و برابري انسان‎ها را در حقوق ملاحظه مي‎كرد، از تحقير انسان‎ها و پست شمردن آنان و توهين و استهزا، سخت جلوگيري مي‎كرد و شكل و شمايل و رنگ و ثروت و ... ملاك نبود، بلكه «انسان» در نظر او محترم و عزيز بود. حتي غلامان و سياهان هم مورد عنايت و توجه او بودند و با آنان هم به عنوان يك انسان رفتار مي‎كرد.

- حضرت رضا عليه السلام وارد حمام شد.
يكي از افراد (كه او را نمي‎شناخت) به وي گفت: مرا كيسه بكش. حضرت شروع كرد به كيسه كشيدن او.
امام رضا عليه السلام را به آن مرد معرفي كردند. ناراحت شده شروع به عذرخواهي كرد، ولي امام رضا عليه السلام همچنان او را كيسه مي‎كشيد و او را دلداري مي‎داد. (يطيب قلبه)(10)


- مهماني كه به خانه حضرت رضا عليه السلام آمد.
شب بود. حضرت با او به گفت و گو نشسته بود كه چراغ، خراب شد. آن مرد، دست دراز كرد آن را درست كند، حضرت جلوگيري كرد و خودش اقدام به اصلاح چراغ نمود. سپس فرمود: ما قومي هستيم كه از مهمان خود كار نمي‎كشيم.(11)


- راوي: محمد بن عبيدالله قمي
«نزد حضرت رضا عليه السلام بودم و بسيار تشنه بودم. نخواستم از حضرت آب بطلبم.
خود آن حضرت آبي طلبيد و از آن چشيد و به من داد و فرمود: اي محمد! بنوش، كه آب خنكي است. من هم نوشيدم.»(12)
ملاحظه:
حديث ياد شده، هم نشان‎دهنده علم غيب و كرامت حضرت رضا عليه السلام است كه از حالت دروني افراد با خبر است، هم به فكر مهمان بودن و رفع حاجت او را مي‎رساند، و هم تواضع وي را، كه تا اين حد در پذيرايي از مهمان اهتمام مي‎ورزد.


- راوي: يسع بن حمزه
در مجلس امام رضا عليه السلام بودم و با وي صحبت مي‎كردم و جمع بسياري گرد آمده بودند و از حلال و حرام، از او مي‎پرسيدند.
مرد بلند قد و گندمگوني آمد و سلام داد و خود را از دوستان آن حضرت و پدرانش معرفي كرد و اظهار نمود كه در بازگشت از حج، نفقه و پولش را گم كرده است و درخواست كمك كرد تا به شهرش برسد و آن مقدار را از طرف حضرت صدقه دهد.
حضرت فرمود تا بنشيند. اكثر مردم رفتند و من و دو نفر ديگر مانده بوديم و آن مرد.
حضرت رخصت خواست و به اندرون رفت و پس از زماني آمد و در را پيش كرد و دستش را از بالاي در بيرون آورد و فرمود: آن خراساني كجاست؟
گفت: من هستم، اينجا.
امام رضا عليه السلام فرمود: اين دويست دينار را بگير و خرج كن و از آن تبرك بجوي و از طرف من هم صدقه نده. بيرون برو كه همديگر را نبينيم.
وقتي بيرون رفت، سليمان (يكي از حاضران) پرسيد: فدايت شوم، بخشش تو فراوان بود، پس چرا صورت از او پوشاندي؟
فرمود: از ترس اين كه مبادا خفت و خواري سؤال را در چهره‎اش ببينم، به خاطر اين اداي حاجت او. آيا حديث پيامبر را نشنيده‎اي كه: آن كه نيكي خود را بپوشاند، برابر با هفتاد حج است و آن كس كه سيئه را، افشا كند، خوار مي‎شود، و آن كه سيئه را بپوشاند آمرزيده است؟! آيا نشنيده‎اي قول آن را كه گفته است:
متي آتِه يوماً لِاَطلُبَ حاجتي رَجَعتُ الي أهلي و وجهي بِمائه(13)
ملاحظه:
حفظ آبروي اشخاص، و جلوگيري از احساس حقارت و خرد شدن شخصيت يك انسان نيازمند و درمانده، گرچه محتاج است، ولي انسان است و آبرو و شخصيت دارد.

2- ارشاد معنوي اصحاب


امام رضا عليه السلام آن گونه كه شأن امامت است، نسبت به اصحاب خويش و چهره‎هاي ممتاز شيعه، حالت سازندگي اخلاقي و تذكرات سازنده را دارا بود و چنان توجه داشت كه اصحابش حتي اندكي هم در دام شيطان و وسوسه‎هاي نفساني نيفتند. كنترل معنويت اصحاب، از برخوردها و تذكرات سازنده‎اش، از جمله با «بزنطي» و ديگران بر مي‎آيد.

اينك مواردي از اين نمونه:
- راوي: بزنطي (احمد بن محمد بن ابي نصر البزنطي)(14)
«امام رضا عليه السلام مركبي را نزد من فرستاد، بر آن سوار شدم و به حضور آن حضرت رسيدم و شب، پيش او بودم. مقداري كه از شب گذشت، وقتي خواست برخيزد، فرمود: فكر نمي‎كنم كه الآن بتواني به شهر برگردي!
گفتم: آري، جانم به فدايت.
فرمود: پس امشب پيش ما بمان و فردا صبح، به بركت خداي متعال برو.
گفتم: چشم، جانم به فدايت.
آن گاه به كنيزش فرمود: اي كنيز! رختخواب خودم را برايش بگستر و ملافه مرا كه در آن مي‎خوابم بر روي او بكش و بالش مرا زير سرش بگذار.
پيش خودم گفت: چه كسي به افتخاري كه امشب نصيب من شد دست يافته است؟ خداوند اين موقعيت و منزلت را براي من نزد امام رضا عليه السلام قرار داد كه به هيچ يك از اصحاب ما نداده است. امام، مركب خود را برايم فرستاد كه سوار شدم، و رختخواب مخصوص خويش را برايم گسترد و من در ملافه او خوابيدم و متكاي خويش را برايم نهاد. هيچ يك از اصحاب ما، به اين شرف، نايل نشده است.
در همين حال، كه امام با من نشسته بود و من در دلم اين سخنان را مي‎گذرانم، به من گفت: اي احمد! اميراالمؤمنين علي عليه السلام روزي به عبادت زيد بن صوحان كه مريض بود رقت، زيد، به واسطه آن به مردم فخر مي‎كرد. مبادا نفس تو، تو را به فخر بكشد! فروتني كن در برابر خدا (يا: به خاطر خدا فروتن باش) و به دستانش تكيه داد و بلند شد...»(15)
ملاحظه:
چون ممكن بوده كه بزنطي از اين موهبت و موقعيت، دچار غرور و خودخواهي شود و به فخر آلوده گردد، امام كه از دل او خبر شد، در دم، اين تذكر را داد تا او به گناه و خودستايي و ... گرفتار نشود و سالم بماند.
شايان يادآوري است كه اين ماجرا، به شكل‎هاي گوناگون و عبارات مختلف و به خصوص استناد امام رضا عليه السلام به عيادت حضرت امير عليه السلام نسبت به زيد بن صوحان، يا صعصعة بن صوحان (طبق نقل‎هاي بيشتر) روايت شده است و به نظر مي‎رسد كه همه اينها يك واقعه را بازگو مي‎كند كه به صورت‎هاي مختلف نقل شده است.(16)



- راوي: احمدبن عمر حلبي
در «منا» خدمت امام رضا عليه السلام رسيدم و عرض كردم: ما خانواده بخشش و خوشي و نعمت بوديم. خدا همه آنها را برد، تا آن جا كه اينك محتاج كساني هستم كه به ما نيازمند بودند.
فرمود: اي احمد بن عمر! چه حال خوبي داري!
گفتم: فدايت شوم. حال من چنان بود كه خبر دادم.
فرمود: آيا دوست داري كه تو بر حالتي باشي كه اين جباران هستند و حال و وضعيت آنان را داشته باشي و دنياي پر از طلا مال تو باشد؟
گفتم: نه يا ابن رسول الله.
حضرت خنديد و فرمود: از همين جا باز مي‎گردي، چه كسي حالش بهتر است از تو؟ در دست تو صنعت (و هنري) است كه آن را به دنيايي پر از طلا نمي‎فروشي، آيا بشارتت دهم؟
گفتم: آري، يا ابن رسول الله، خداوند مرا به تو و پدرانت شاد كند و ...»(17)
ملاحظه:
وقتي وضع زندگي و معيشت انسان خوب نباشد، گاهي جنبه‎هاي معنوي و ارزش‎هاي والا را فراموش مي‎كند و دنيا در نظرش جلوه مي‎كند. امام رضا عليه السلام براي پيشگيري از اين مسأله، احمد بن عمر را به ارزش واقعي فكر و ايمان و خط فكري و ارتباطش با اهل بيت و ... متذكر مي‎شود و به ياد مي‎آورد كه دشمنان، با همه ثروت و امكاناتي كه دارند، وقتي بيراهه مي‎روند، فاقد ارزش مي‎شوند. برعكس، ارزش، در خط فكري سالم و مكتبي است، كه بسيار ارزشمندتر از ثروت دنيا و ماديات است ... تا زرق و برق دنيا، ديده را نزند و دل را نبرد ...

3- موضع گيري در مقابل بستگان فاسد

از نكات مهم، يكي هم آن است كه حضرت رضا عليه السلام اگر در يكي از بستگان خويش، خلاف و انحرافي را در مسائل اخلاقي يا سياسي يا اعتقادي مي‎ديد، تذكر مي‎داد، انتقاد مي‎كرد، موضع مي‎گرفت و صرف خويشاوندي باعث نمي‎شد كه آن حضرت، از تذكر و نهي از منكر و داشتن موضع خودداري كند.

بستگان آن حضرت هرگز نمي‎توانستند از خويشاوندي با او سوء استفاده كنند، چون حضرت اين اجازه و مجال را به آنان نمي‎داد. حتي بعضي را طرد مي‎كرد و افشا مي‎نمود تا امر بر مردم مشتبه نشود و مردم بدبين نشوند و خلاف‎هاي آنان را به حساب امام نگذارند. به برخي از اين گونه برخوردها اشاره مي‎شود:



- راوي: ياسر، خادم آن حضرت
«زيد بن موسي، [برادر امام رضا عليه السلام] در مدينه خروج كرد دست به كشتار و آتش‎سوزي (در خانه‎هاي بني عباس) زد. از اين جهت به «زيدالنار» معروف بود. مأمون كساني را پي او فرستاد. او را گرفتند و پيش مأمون آوردند. مأمون گفت: او را پيش امام رضا عليه السلام ببريد.
چون او را نزد آن حضرت آوردند، حضرت به او فرمود: اي زيد! آيا سخن سفلگان كوفه مغرورت كرده است كه گفته‎اند: فاطمه عليهاالسلام چون عفاف ورزيد، خداوند، ذريه او را بر آتش حرام كرد؟ اين سخن فقط درباره حسن و حسين عليهماالسلام است. اگر خيال مي‎كني كه گناه كني و وارد بهشت شوي و موسي بن جعفر عليهماالسلام هم كه اطاعت خدا را كرده وارد بهشت شود، پس با اين حساب، تو نزد خدا گرامي‎تر از موسي بن جعفر (عليهماالسلام) هستي؟! به خدا سوگند، هيچ كس به پاداش خدا نمي‎رسد مگر با طاعت او. اگر خيال مي‎كني كه تو با معصيت خدا به پاداش مي‎رسي، گمان بدي كرده‎اي!...
زيد گفت: من برادر تو و پسر پدرت هستم.
حضرت فرمود: تو تا وقتي برادر مني كه خداي متعال را اطاعت كني. نوح عليه السلام به خدا عرض كرد: پسرم از خانواده من است و وعده تو راست مي‎باشد. خداوند فرمود: اي نوح! او از خاندان تو نيست، او عمل غيرصالح است: «يا نوح انّه ليس من اهلك انه عملٌ غير صالح» (هود /46)؛ خداوند او را به خاطر معصيتش از خاندان نوح اخراج كرد.»(18)
ملاحظه:
مي‎بينيم كه حضرت با برادرش كه دست به ارتكاب خلاف زده، اين گونه برخورد تند مي‎كند تا هم موضع خود را روشن كرده باشد، هم خطاي انديشه برادر را گوشزد كند و هم «ملاك»ها را بيان نمايد. برخورد حضرت با «زيد النار» به چند صورت ديگر هم نقل شده است.(19)



- راوي: عمير بن بريد
«نزد امام رضا عليه السلام بودم. سخن از عموي آن حضرت (محمد بن جعفر) به ميان آمد و حضرت او را ياد كرد (يا: از او ياد شد).
فرمود: بر خودم عهد كرده‎ام كه من او را سقف خانه‎اي سايه نيفكند؛ (يعني هرگز او را ديدار نكنم).
پيش خود گفتم: او (امام رضا عليه السلام) ما را به نيكي و صله رحم فرمان مي‎دهد، ولي خودش درباره عموي خود چنين مي‎گويد!
حضرت نگاهي به من كرد و فرمود: اين، از نيكي و صله است. هر وقت كه او نزد من آيد و من به خانه‎اش بروم و درباره من سخناني بگويد، مردم او را (به خاطر اين ديدار و رابطه با من) تصديق مي‎كنند و حرف‎هايش را مي‎پذيرند، ولي اگر پيش من نيايد و من به خانه او نروم، مردم حرف‎هايش را نخواهند پذيرفت.»(20)
ملاحظه:
در اين حديث، افزون بر كرامت حضرت رضا در دانستن آنچه در قلب عمير بن بريد گذشته، و علاوه بر اصلاح فكر و رأي او، دقت حضرت را در پيوندها و رابطه‎ها و آثار جنبي و تأثيرات اجتماعي نوع رابطه‎ها و رفت و آمدهايش مي‎رساند و همه نشان دهنده هدفداري حضرت، در همه برخوردهايش مي‎باشد.

4- برخورد منطقي

تكيه بر منطق و كلام عقل پسند، در دل‎هاي مستعد و بي مرض و غرض، مؤثر مي‎افتد. احتجاجات مفصل حضرت رضا عليه السلام با پيروان فرق و مذاهب و مخالفان گوناگون، و استدلال‎ها و برخوردهاي منطقي وي، بسياري را به «راه» آورد و در برابر «حق» قانع و خاضع ساخت و اين شيوه مؤثر اخلاقي، حتي گاهي دشمناني چون خوارج را هم رام مي‎كرد.
به اين نمونه توجه كنيد:


- راوي: محمد بن زيد رازي
«در خدمت امام رضا عليه السلام بودم، در ايامي كه مأمون او را به وليعهدي معرفي كرده بود. مردي از خوارج، در حالي كه در دستش خنجري زهرآگين بود وارد شد و به دوستانش گفت: به خدا سوگند، پيش اين شخص كه مدعي است فرزند پيامبر است مي‎روم، او اين گونه وارد بر اين طاغوت (يعني مأمون) شده است! از او دليل كارش را خواهم پرسيد. اگر دليلي داشت كه هيچ، وگرنه مردم را از دست او (امام رضا عليه السلام) راحت خواهم كرد.

پيش امام آمد و اجازه طلبيد، امام اذن داد و فرمود: به سؤالت به اين شرط جواب مي‎دهم كه اگر پاسخم را پسنديدي و قانع شدي، آنچه را كه در آستين داري (= خنجر) بشكني و دور اندازي!...

آن مرد كه از خوارج بود، حيرت زده ماند، خنجر را بيرون آورد و شكست. آن گاه پرسيد: چرا به حكومت اين طاغوت داخل شده‎اي، در حالي كه اينان در نظر تو كافرند و تو پسر پيامبري، چه چيز تو را به اين كار وا داشته است؟

امام رضا عليه السلام فرمود:
آيا به نظر تو اينان كافرترند، يا عزيز مصر و اهل كشور او؟ مگر نه اين كه اينان، خود را موحد مي‎شمارند، ولي حكام مصر، نه يكتاپرست بودند و نه خداشناس؟!

يوسف، پسر يعقوب عليه السلام، پيامبر و پسر پيامبر بود كه به عزيز مصر گفت: مرا مسؤول خزائن مملكت قرار بده ... و با فرعون‎ها نشست و برخاست مي‎كرد. در حالي كه من يكي از اولاد پيامبر (نه پيامبر) و مأمون هم مرا بر اين كار، اجبار و اكراه كرده است. چرا بر من خشم مي‎گيري و اين را زشت مي‎شماري؟

آن مرد گفت:
بر تو اشكالي نيست. گواهي مي‎دهيم كه تو فرزند پيامبري و تو صادق هستي.»(21)

5- نظارت بر كار خادمان

زير نظر داشتن رفتار و اعمال غلامان و زيردستان، و تذكرات و هشدارهاي لازم به آنان، از جمله دقت‎هاي ديگر امام رضا عليه السلام بود؛ چه در مورد اعمال فردي‎شان، چه در مورد رفتار با ديگران. به عنوان نمونه، مورد زير ياد مي‎شود:

- راوي: سليمان بن جعفر الجعفري
«... طبق فرموده حضرت رضا عليه السلام بنا شد شب پيش وي بمانم.
غروب هنگام، به اتفاق آن حضرت، وارد خانه شديم. حضرت، نگاهي به غلامانش كرد، كه با گِل، اسطبل چهارپايان را درست مي‎كردند و سياه پوستي هم كه جزء آنان نبود، مشغول به كار بود.

پرسيد: اين كيست كه با شماست؟
گفتند: به ما كمك مي‎كند، ما هم در آخر چيزي به او مي‎دهيم.

پرسيد: آيا اجرت و كارمزد او را معين كرده‎ايد؟
گفتند: نه. هر چه بدهيم او راضي مي‎شود.

حضرت در حالتي غضب آلود رو به آنان حركت كرد.
گفتم: فدايت شوم، چرا خود را ناراحت مي‎كنيد؟

فرمود: من چند بار اينان را از اين كار نهي كرده‎ام و گفته‎ام كه كسي را به كار نگيريد مگر اين كه قبلاً مزد و اجرت او را با او قرارداد ببنديد.
بدان كه: هيچ وقت كسي را بدون اجرت معين به كار نمي‎گيري مگر اين كه اگر سه برابر اجرت هم به او بدهي، باز خيال مي‎كند كه كم داده‎اي، ولي اگر قبلاً طي كني، و بعد همان اجرتش را بدهي، تو را خواهد ستود بر اين وفاي به عهد. و اگر يك دانه هم اضافه بدهي، آن را مي‎شناسد و مي‎داند كه زيادتر به او داده‎اي (و در نظرش خواهد بود).»(22)

ملاحظه:
گرچه برخي احتمال داده‎اند عصبانيت امام به خاطر راه دادن افراد مشكوك به منزل بوده و جنبه سياسي داشته است، ولي به نظر مي‎رسد علت پرخاش و غضب امام، بيشتر آن بود كه غلامان، به حرف آن حضرت گوش نكرده بي توجهي نمودند به رغم توصيه مكرر امام در مورد تعيين مقدار دستمزد كارگر در اول كار، باز هم خودسرانه و بدون اجراي نظر امام، اقدام به چنان كاري كرده بودند و مستحق توبيخ بودند.

6- خلق و خوي والا

- راوي: ابراهيم بن عباس
«هرگز نديدم كه حضرت رضا عليه السلام به احدي با كلامش جفا كند.

هرگز كلام كسي را قطع نمي‎كرد تا از سخن، فارغ شود.
هرگز - اگر قدرت داشت - از برآوردن حاجت كسي روي بر نمي‎گرداند.

هرگز پايش را پيش همنشين دراز نمي‎كرد.
هرگز پيش همنشينان تكيه نمي‎داد.

هرگز غلامان و خدمتكاران را فحش و ناسزا نمي‎گفت.
هرگز تف نمي‎كرد، قهقهه سر نمي‎داد، خنده‎اش تبسم بود.

در خلوت و تنهايي، سفره‎اش را مي‎گستراندد و همه غلامان، حتي دربان و كارپرداز خانه را هم بر سفره مي‎نشانيد.
شب‎ها كم مي‎خوابيد و بسيار بيدار بود. بيشتر وقت‎ها شب را تا صبح بيدار مي‎ماند.

روزه زياد مي‎گرفت. هميشه در هر ماه، سه روز را - اول، وسط و آخر - روزه مي‎گرفت و مي‎فرمود: اين، روزه همه دهر است.
حضرت بسيار كار خير و صدقه پنهاني داشت، و بيشتر در شب‎هاي تاريك...»(23)

7- چند حديث تربيتي
1- عن الرضا عليه السلام:
«من لَقي فَقيراً مُسلماً فَسَلَّمَ عَلَيهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلي الأغنياءِ لَقي الله عزّ و جلّ يَومَ القيامَةِ و هُوَ عَلَيهِ غَضبانٌ.»(24)
هر كس به يك مسلمان فقير، طوري سلام دهد كه متفاوت باشد با سلامش بر ثروتمندان، خداوند را در روز قيامت به گونه‎اي ملاقات مي‎كند كه خدا بر او خشمناك است.


2- «لا تَبذِل لِإخوانِكَ مِن نَفسِكَ ما ضَرَرهُ عَليكَ اكثرُ مِن نَفعِه لَهُم.»(25)
از خود، به اندازه‎اي براي برادرانت بذل مكن كه زيانش بر تو، بيش از سودش براي آنان باشد. (مايه گذاشتن از آبرو و امكانات).


3- به نقل آن حضرت از رسول خدا صلي الله عليه و آله.
«مِن حَق الضّيفِ اَن تَمشِيَ مَعَهُ فَتخرِجَهُ مِن حَريمكَ اِلي البابِ.»(26)
از جمله حقوق مهمان بر تو آن است كه (هنگام رفتنش) او را تا دم در همراهي كني.


ملاحظه:
احاديث اخلاقي و تربيتي از حضرت رضا عليه السلام فراوان است، اما علت انتخاب و نقل اين چند حديث در اين بحث، آن است كه محتواي آنها، برخوردهاي عملي و شيوه‎هاي اخلاقي و سيره رفتاري را در زندگي يك مسلمان مطرح مي‎سازد، نه صِرفِ تعاليم اخلاقي.






پي نوشت ها:

1- ميزان الحكمه، ج 1، ص 192.
2- حديث از امام صادق عليه السلام است. الحياة، ج 1، ص 290 .
3- كافي، ج 2، ص 78.
4- علي عليه السلام: «من نصب نفسه للناس امامً فليبدأ بتعليم نفسه قبل تعليم غيره، و ليكن تأديبه بسيرته قبل تأديبه بلسانه، و معلم نفسه و مؤدبها احقّ بالإجلال من معلم الناس و مؤديهم» - تأديب به سيره (نهج البلاغه، تصحيح صبحي صالح، حكمت 73؛ بحارالأنوار، ج 2، ص 56.)
5- به عنوان نمونه مراجعه شود به: بحارالأنوار، ج 49، ص 14، روايات 5 و 6 و 7 در مورد امامت. همچنين ص 163، حديث 3، سخن آن حضرت با فضل بن سهل و برخوردهاي ديگر آن حضرت با اين وزير مأمون و نيز صراحت‎هاي آن حضرت در مباحثه‎ها و مناظرات كلامي و تبيين مسائل حقه اعتقادي از ديدگاه اهل‎بيت عليهم السلام.
6- معمولاً بعضي از كساني كه به عنوان خادم و كارگزار ائمه بودند از بزرگان شيعه و صاحب معرفت و كمالات بودند كه به عنوان «خادم» در محضر ائمه به سير مي‎بردند و به مراجعات و كارها رسيدگي مي‎كردند.
7- بحار الأنوار، ج 49، ص 102، (به نقل از: كافي، ج 6، ص 298).
8- بحارالانوار: ج 49، ص 101 (به نقل از: كافي ، ج 4، ص 23).
9- بحارالانوار: ج 49، ص 164 (به نقل از: عيون اخبارالرضا ، ج 2، ص 159).
10- بحارالانوار: ج 49، ص 99، حديث 16، (به نقل از: مناقب اين شهر آشوب).
11- بحارالانوار: ج 49، ص 102 حديث 20: (به نقل از: كافي ، ج 6، ص 283).
12- بحارالانوار: ج 49، ص 31، حديث 5، (به نقل از: عيون اخبارالرضا ، ج 2، ص 204).
13- بحارالانوار: ج 49، ص 101 (به نقل از: كافي ، ج 4، ص 24).
14- بزنطي، اهل كوفه، و يكي از اصحاب والا مقام ائمه است كه فقيهي بزرگ و راوي عظيم الشأن بود و زمان امام رضا و امام جواد عليهماالسلام را درك كرد. وي از كساني است كه به اجماع علماي شيعه، آنچه را كه به طور صحيح از او نقل مي‎شود معتبر مي‎شمارند. وي در سال 221 درگذشته است. (سفينة البحار، ج 1، ص 81).
15- بحارالانوار: ج 49، ص 36، حديث 18، (به نقل از: عيون اخبار الرضا، ، ج 2، ص 212) و مشابه اين در: مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 2، ص 427؛ رجال كشي، ص 491.
16- بنگريد به: بحارالانوار، ج 49، ص 269.
17- مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 2، ص 428، به نقل از: رجال كشي؛ ص 497)
18- بحارالانوار: ج 49، ص 217، حديث 2، (به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2، ص234).
19- بنگريد به: بحارالانوار، ج 49، ص 221 – 216.
20- بحارالانوار، ج 49، ص 30، حديث 3 و صفحه 220، حديث 6، (به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2 ، ص204).
21- بحارالانوار، ج 49، ص 55، (به نقل از: الخرائج و الجرائح، ص 245).
22- بحارالانوار، ج 49، ص 106، (به نقل از: كافي، ج 5، ص 288).
23- بحارالانوار، ج 49، ص 90، حديث 4،(به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 184).
24- مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 1، ص 299، (به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2، ص52 ).
25- مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 2، ص 314، (به نقل از: من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 103).
26- مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 2، ص 331، (به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 69).



منبع: مشكوة، شماره 72
نويسنده:جواد محدثي