ابو علی بن مسكويه
ابو علی مسکویه احمد بن محمد بن یعقوب خازن رازی از دانشمندان بنام قرن چهارم و اوایل قرن چهارم هجری است با توجه به سال عمر او که نود سال بوده است و مشخص بودن سال مرگ او (1_420) سال تولد او را بین دهه 320تا330 .ق تخمین زده اند.
مسکویه از روزگار جوانی کتابداری و خازن کتاب بودن را حرفه خود قرار داد و از این حرفه در تالیفات خود سود برد.طبق شواهدی که در آثار مسکویه آمده است و همچنین محل تولد و زندگی در دربار آل بویه که شیعه مذهب بودند وی را شیعه مذهب می دانند . عصری که مسکویه در آن می زیست ، عصری بود که رواج دانش و ارج نهادن به کتاب و جمع آوری کتب اهمیت فراوانی داشت و همچنین به فصاحت و و بلاغت و ادب و خرد و حکم و تمدن ایران زمین ارج بسیار می نهادند و در دوره حیات مسکویه در سرزمین پهناور اسلامی ، فلاسفه و محققان بسیار و بزرگی از جمله فارابی ، ابن سینا ،ابو سهل مسیحی ، ابو سلیمان سجستانی و صد ها تن دیگر می زیستند مسکویه در دربار امیران آل بویهمی زیست که به معارف اسلامی توجه بسیار داشتند و به زبان عربی اهمیت می دادند و حکمت و خرد و افتخارات ایران را می ستودند . طالبان علم را تشویق می کردند ، ری در این دوره اهمیت فراوانی داشت و در شیراز کتابخانه بسیار بزرگی وجود داشت .
از نظر سیاسی دستگاه خلافت عباسی تحت نفوذ خاندان آل بویه که ایرانی بودند قرار داشت، و کار شیعیان با وجود امرای شیعی مذهب آل بویه در بغداد قوت گرفته بود و خلفا فقط مقام تشریفاتی داشتند . ابو علی مسکویه عمری دراز کرد و از جوانی با کتاب و علم سر و کار داشت و مورخان او را به کثرت تالیف مخصوص کرده اند طبق گفته عبدالرحمان بدوی ، یاقوت حموی، قفطی،ابن ابی صبیعه وی دارای حدود 30 اثر در زمینه های اخلاق ،سیاست،امثال و حکم،فلسفه،ریاضی ،طبخ ،آداب حکما و تاریخ و... است. اکثر مورخان از جمله ابو سلیمان سجستانی مسکویه را دانشمندی گرانقدر توصیف کرده اند تنها ابو علی سینا وی را به نا توانی در دریافت مسائل مشکل فلسفی منسوب می سازد و ابو حیان توحیدی به دلیل دشمنی با مخدومان او (ابن عمید و صاحب بن عباد )مسکویه را به کم دانشی و صرف عمر در کار کیمیا متهم می کند ولی با این وجود وی را در ادب و بیان نیکو ممتاز دانسته است.
تجارب الامم تجارب الامم در تاریخ عمومی جهان است شامل اخبار و روایت ها و رویداد ها و آغاز آن از طوفان نوح و پایان آن سال 372.ق می باشد تنها یاقوت حموی سال 369.ق را بیان می کند ولی اکثر مورخان پایان آن را همان سال 372 .ق(مرگ عضد الدوله دیلمی) دانسته اند. تجارب الامم به طور کلی به دو بخش پیش از اسلام و بعد از اسلام تقسیم می شود گرچه تاریخ عمومی است ولی قسمت اعظم مطالب آن اختصاص به ایرن پیش از اسلام دارد و هدف مسکویه از این کار احتمالا" به سیاست های ممدوح او عضد الدوله دیلمی در احیای شاهنشاهی ایران در مقابل خلفای عباسی مربوط می شود.منابع مورد استفاده مسکویه در تالیف تجارب الامم بیشتر دو کتاب اخبار الرسل و الملوک طبری و التاجی فی الدولة الدیلمیه ابو اسحاق هلال صابی می باشد . صابی متصدی دیوان رسایل معز الدوله دیلمی و پسرش عزالدوله بود که این مقام هم پایه وزیر بود که بعد از جنگ بین عزالدوله و عضد الد وله که به شکست عزالدوله منتهی شد به علت اینکه نامه های عزالدوله را او مکتوب کرده بود مورد غضب عضدالدوله قرار گرفت که با شفاعت بزرگان به شرط تالیف کتابی در مورد آل بویه عفو شد وی حافظ قرآن بود و بهره هایی نیز از نهج البلاغه داشت.
مسکویه همچنین مطالب معاصر خود را از قول ابن عمید که در جریان وقایع قرار داشت یا از قول پدرش شنیده بود نقل میکرد و این پدر و پسر(خاندان عمید) هر دو از وزرای اهل قلم و دانایان روزگار خود بودند . مسکویه در تجارب الامم برخلاف سنت حاکم بر تاریخ نگاری ؛ روایات گوناگون درباره یک رویداد را با ذکر سلسله راویان نیاورده تا کتاب حجیم نشود وی همچنین در وقوع رویدادها اسباب طبیعی و عقلی و سیاسی حوادث را پی می گیرد و نقل می کند. مسکویه علت نامگذاری عنوان تجارب الامم بر تاریخ نوشته شده اش را در تعمق و دقت در علل و اسباب وقوع حوادث دانسته نه در خواندن حوادث و رویداد های تاریخی ... مورخان و محققان مسکویه را اولین مورخی می دانند که در ذکر حوادث تاریخی به فلسفه تاریخ نظر داشته است. دهخدا این کتاب را نفیس ترین کتاب تاریخ می داند ...
چون این کتاب در زمانی تالیف شد که موجبات رهایی ایران از اسارت حاکمیت خلفای عباسی فراهم آمده بود برای ایرانیان اهمیت دارد ، مجلد های پنجم و ششم آن از مهم ترین اسناد مربوط به قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می باشد و حاوی منابع غنی از اصطلاحات دیوانی واجتماعی عصر مولف است البته اشکالاتی نیز بر مسکویه وارد است از جمله اینکه وی مطالبی را که به عنوان منابع از آنها استفاده کرده از جمله تاریخ طبری و دیگر آثار را در کتاب خود آورده بدون آنکه از منابع مورد استفاده خود ذکری کرده باشد.
منابع .
1.آل بویه و اوضاع زمان ایشان،علی اصغر فقیهی ،انتشارات صبا،گیلان،1357
2.آل بویه، علی اصغر فقیهی،انتشارات سمت،تهران،1384
3.تاریخ فرهنگ وتمدن ایران،عباس قدیانی،انتشارات فرهنگ مکتوب،تهران،1384
4. تجارب الامم،ابو علی مسکویه،ترجمه محمد فضائلی،انتشارات زرین ،تهران،1366
5. مسکویه زندگی نامه و اندیشه ،جمعی از نویسندگان،موسسه گروه تاریخ
نوشته : اسماعیل سپهوند
