آزادی در فلسفه سیاسی اسلام

از : میراحمدی, منصور, ۱۳۴۷ آزادی در تاریخ اندیشه و نظریات سیاسی جذابیت خاصی دارد و توجه بسیاری از متفکران و صاحب نظران را به خود جلب کرده است. در این باره، سخنان فراوانی بر زبان رانده شده و مطالب گوناگونی نگارش یافته است. مفهوم مردم پسندانه و شهرت واژه آزادی و سازگاری طبع و سرشت انسانی با آن، از عوامل مهم این جذابیت است. توصیفات زیادی در قالب نظم و نثر و فیلم و داستان درباره آزادی بیان شده است و گستره توصیفی آن، دیگر موجودات زنده و مظاهر عالم طبیعت را هم در بر گرفته است. اما همین گستردگی معنایی، سبب «ابهام مفهومی» آن شده است; از این رو همچنان مفهوم واقعی و حقیقی آزادی در پرده ابهام باقی مانده است.
گفتمان های گوناگون و رویکردهای مختلف در اندیشه سیاسی نیز مزید بر علت گشته، افزایش «ابهام مفهومی» را در پی داشته است. مبانی مختلف درون گفتمانی و تأثیر این مبانی بر گفتمان های دیگر، باعث شکل گیری برداشت های مختلف از آزادی گردیده است.در این کتاب، بر برداشت خاص فلسفه سیاسی اسلام را از آزادی تبیین کرده، مبانی خاص و قلمرو ویژه آن را از این دیدگاه بررسی می کند. مراد از فلسفه سیاسی اسلام در این پژوهش، آن دسته از مباحث اساسی و بنیادی درباره هستی و انسان است که می تواند به عنوان مبنا در بحث از مؤلفه های اساسی فلسفه سیاسی از جمله آزادی، در نظر گرفته شو د. پیشوند فلسفه در این ترکیب بیانگر زاویه و رویکرد خاص به سیاست و پدیده های سیاسی است و پسوند اسلام نیز بیانگر رویکرد خاص به فلسفه سیاسی و مباحث بنیادین آن است; از این رو در این پژوهش مراد از فلسفه سیاسی، فلسفه سیاسی محض نبوده، کلام سیاسی را نیز شامل می شود; بنابراین، در این نوشتار، با توجه به آن دسته از اصول و مبانی نظری درباره هستی و انسان که می تواند زیر بنای اصل آزادی سیاسی قرار گیرد، تلاش می کنیم قلمرو و محدوده آزادی سیاسی در فلسفه سیاسی اسلام را از اصول و مبانی مذکور استنتاج کنیم. بدین ترتیب، مبحث این نوشتار با نگاهی فلسفی به آزادی، بعنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های فلسفه سیاسی، دنبال می شود و روش حاکم بر آن نیز روش فلسفی (به مفهوم عام آن) است.
قبل از پرداختن به مباحث اصلی، اشاره ای کوتاه به این مباحث و بیان سیر بحث، مفید به نظر می رسد.پژوهش حاضر از یک مقدمه، سه بخش و یک جمع بندی و نتیجه گیری تشکیل شده است. از آن جا که هر گونه بحثی درباره مبانی و قلمرو خاص آزادی در فلسفه سیاسی اسلام، مستلزم تبیین مفهوم آزادی و تحلیل آن است، در بخش اول به این مهم پرداخته شده و با عنوان کلیات و مفاهیم، عهده دار تبیین مفهوم آزادی و اقسام آن، اشاره ای گذرا به تحول مفهومی آن در فلسفه سیاسی اسلام و تحلیل مفهوم آزادی سیاسی است. ابتدا مفهوم عام و کلی آزادی و مؤلفه های سه گانه آن بررسی شده، سپس اقسام مهم آن بیان می گردد. با توجه به این که بحث اصلی نوشتار حاضر، درباره آزادی در فلسفه سیاسی اسلام است، نگاهی هر چند گذرا به برداشت خاص فلاسفه اسلامی از این مفهوم، لازم به نظر می رسد; از این رو در فصل دوم این بخش ضمن اشاره به دیدگاه ها و آرای برخی از فیلسوفان کلاسیک و جدید اسلامی، تحول مفهوم آزادی و تأکید خاص این فیلسوفان بر برداشت خاصی و مصداق و یا مصادیق خاصی از آن را نشان می دهیم. در مباحث این فصل روشن خواهد شد که تاکنون توجه اندکی به تحلیل مفهوم آزادی و آزادی سیاسی بر اساس مفهوم آزادی و مؤلفه های آن خواهیم پرداخت. با انجام این امر، مقدمات ورود به مباحث اصلی این نوشتار فراهم می آید.بخش دوم به تبیین مبانی آزادی سیاسی در فلسفه سیاسی اسلام اختصاص دارد که به اصول و مبانی اساسی و بنیادینی که توجیه کننده ارزشمندی آزادی سیاسی است می پردازد. برای تمهید شرایط و مقدمات لازم جهت ورود به این بحث، اشاره ای بسیاری کوتاه به نحوه طرح این بحث در فلسفه سیاسی لیبرالیسم کرده و با رویکردی مقایسه ای، مبانی نظری آزادی سیاسی در فلسفه سیاسی اسلام را بیان خواهیم کرد.بخش سوم که در واقع نتایج به دست آمده از بخش دوم است، عهده دار تبیین قلمرو آزادی سیاسی در فلسفه سیاسی اسلام است. در این بخش بر اساس مبانی مذکور در بخش دوم، به استنتاج قلمرو خاص آزادی سیاسی در فلسفه سیاسی اسلام پرداخته و در نهایت مهم ترین مصادیق آزادی سیاسی و محدودیت های آن ها را ذکر می کنیم.در پایان با اشاره ای کوتاه به مباحث مطرح شده و نتایج به دست آمده در بخش های سه گانه، جمع بندی و نتیجه گیری نهایی از آنها را ارائه کرده و برداشت خاص فلسفه سیاسی اسلام از آزادی سیاسی را بیان می کنیم.