مدخلی بر مطالعه عقل فعال در فلسفه اسلامی

در فلسفه اسلامی مجردات و موجودات مفارق از ماده تنها به حق تبارک تعالی محدود نمی شوند، بلکه عقول وسلسله ی طولی آنها نیز جزء عمده و مهمی از این محدوده ی برکنار از ماده اند. بر اساس حدیث « اول ما خلق الله تعالی العقل »، خداوند اولین موجودی را که آفرید عقل بود و این عقل است که اولین مخلوق شناخته می شود. فارابی، ابن سینا و دیگر فلاسفه مشاء، با الهام از این حدیث و با استفاده از نظریات ارسطو و دیگر یونانیان، نظریه ی سلسله ی طولی عقول را اول بار در جهان اسلام بیان کردند و به تبیین آن پرداختند.
شیخ الرئیس (ره) تمام هم وغم خود را در آغاز نمط چهارم شاهکار فلسفی اش اشارات، بر این مطلب استوار ساخته که موجود اعم از محسوس است و منظور شیخ قطعاً فقط اثبات حق تبارک وتعالی نبوده است و عقول را نیز جزو مجردات می داند.
در بحث از مراتب عقول و مراتب خلق عالم ، بحث از عقل قدسی یا " عقل فعال " ( که نزدیکترین عقل نسبت به عالم ماده است ) اهمیت بسزایی دارد. عقل فعال آن موجود شگفت انگیزی است که نام وی در سرلوحه ی خلق این عالم مادی همواره موجود بوده است، ولی تا به حال ماهیت اسرار آمیزش در حاله ای از ابهام قرار گرفته است.
عقل فعال را نامهای بسیاری است: روح القدس، روان بخش، واهب الصور، عقل فاعل، عقل فیاض، جبرئیل، کدخدای زمین، روح امری، خرد جاویدان و . . .(1) که هریک نشانگر بخشی از کارکرد این موجود مرموز واسرار آمیز است.
آنچه مهم است، آشکار شدن واقعیت و چگونگی کارکرد این موجود رمزی و همچنین ارتباط او با نامهای مختلفش است، البته این مطلب ریشه در حکمت مشاء دارد.
حکمای مشاء و در صدر آنها حکیم ابونصر فارابی و شیخ الرئیس ابن سینا در مورد عقل فعال نظراتی دارند که نه تنها می تواند پرده وحجاب را از صورت این موجود شگفت انگیز تا حدودی کنار زند، بلکه می تواند منشاء عقاید شگرف وعمیق باشد.
بی تردید ماهیت عقل فعال، تدبیر، نگهداری وبه فعلیت رساندن جهان مادی است اما می توان او را منشاء تفکر دانست. حکیم فارابی (ره) نسبت این عقل را به نفس انسانی در رساله های متعدد خود مانند نسبت خورشید ونور محض به قوه ی باصره انسان دانسته است و شیخ الرئیس (قدس سره) هم صد البته تاءیید کننده ی این بصیرت است.
بنظر نگارنده ی این سطور بصیرتی که فارابی در این نظریه عرضه داشته است، بنیان اساسی تفکر در تمام علوم وسنن مختلف معنوی این جهان است. بصیرتی که همه ی حکمای اسلامی اعم از مشایی واشراقی و صدرایی تا عصر حاضر سینه به سینه آن را نقل کرده اند و بر درستی آن صحه گذاشته اند.
می توان گفت نظریه ی مراتب عقول که در فلسفه ی مشاء به "عقول عشره " معروف است، بر پایه ی هیئت بطلمیوسی استوار بوده است، اما فارابی (ره) با بصیرتی بی نظیر این مطلب را چنان مطرح وتبیین کرد که حتی در این عصر و با فروریختن هیئت بطلمیوسی ( البته نه از نگاه ما و جهان شناسی الهیاتی، بلکه از نظر کاسمولوژی مدرن ) این عقیده همچنان استواری واستحکام خود را دارا می باشد. عقل دهم که فارابی وشیخ آن را " واهب الصور" می نامند، افاضه کننده ی صور، فعلیت بخش موجودات بالقوه و مفیض علم بر موجود متفکر در عالم مادی و جسمانی است . می توان از این بیان دریافت که «فیض اقدس ا لله » تا عقل دهم است که به خلق کثرت و عالم متکثر نائل می شود و مفیض چیزی نیست جز عقل فیاض مفارق از ماده.
دیگر فیلسوف بزرگ مشائی و بزرگترین شارح اندیشه های ارسطو ابن رشد آندلسی، همچون دیگر مشائیان مسلمان، معتقد به عقل فعال مجرد است؛ به نظر وی انسان از آن حیث که موجودی جزئی است، ذاتاٌ عقل ندارد؛ او خود تفکر نمی کند بلکه از جانب عقلی مفارق که در همه ی انسانها واحد است از ماوراء به تفکر درمی آید. (2) به این ترتیب می توان وی را نیز از قائلین به عقل فعال دانست؛ البته ابن رشد آنگاه که از عقل فعال سخن می گوید به صراحت نسبت به وجود این عقل در بیرون از نفس آدمی اظهار نظر نمی کند، در حالی که فارابی و شیخ الرئیس، عقل فعال را مفارق از نفس ناطقه می دانند که بین او و نفس نوعی اتصال تدبیری برقرار است. (3)
می توان سخنان ابن رشد را اینگونه تفسیر کرد که وی به عقل فیاض قائل است، ولی آنگاه که از کارکرد آن سخن می گوید ، دچار مبهم گویی شده است. به هرحال میتوان ادعا کرد که در تمام سنت اصیل و ناب فلسفه ی اسلامی، اعتقاد به عقل فعال وجود داشته و دارد و حکمت اسلامی این میراث را به نوعی مدیون حکیم الحکما ابونصر فارابی (ره)، موسس فلسفه ی اسلامی است.
پی نوشتها:
1 . فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، سید جعفر سجادی، ص497، تهران، انتشارات امیر کبیر
2. عقل و وحی در قرون وسطی، اتین ژیلسون، ترجمه شهرام پازوکی، ص 48، تهران، انتشارات گروس
3 . درخشش ابن رشد در حکمت مشاء، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، ص 398 و 399، تهران، انتشارات طرح نو

منبع