مديريت مراتع و مبارزه با بيابانزايي

پيش نيازي براي توسعه پايدار

1- مديريت مراتع

ايران كشوري پهناور با مساحتي بالغ بر 165 ميليون هكتار است كه بيش از 80درصد آن در مناطق خشك ، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب قرار گرفته است. منابع طبيعي تجديد شونده آن كه جزء با ارزشي از محيط هاي طبيعي كشور مي باشد توسط اجداد ما در طول ساليان متمادي به طور بهينه اي حفاظت و مورد بهره برداري قرار گرفته اند.
در طول ساليان دراز ايرانيان كهن استفاده معقولانه و صحيح از منابع شكننده و محدود واقع در اراضي خشك را فرا گرفته بودند و همچنين دريافته بودند مادامي كه ميان جمعيت ساكن بر روي كره زمين با منابع موجود تعادل برقرار باشد هيچ گونه خطر تخريبي كره زمين را تهديد نمي كند. در سالهاي اخير ، رشد بي رويه جمعيت كه پي آمد توسعه نامتوازن است ،ضرورت نياز به منابع اوليه را افزايش داده در نتيجه برخي از دانش هاي بومي و تكنولوژي هاي سنتي كارآيي خود را در مهار بيابانزايي از دست داده اند. روند روبه رشد تخريب زمين ناشي از مديريت نادرست منابع و بهره برداري مفرط از منابع اساسي توسط برخي جوامع از جمله مشهودترين اثرات توسعه ناموزون مي باشد. در حقيقت ، اثرات نامطلوب تخريب زمين و محيط زيست فرا منطقه اي بوده و بعنوان مهمترين مساله روز در جهان مطرح شده است. در نتيجه ، وجود چنين معضلاتي از يك سو و تحولات اساسي در زمينه مسائل زيست محيطي، ايدئولوژيكي و سياسي در دنياي كنوني به ويژه طي 2 دهه گذشته از سوي ديگر در چنان ابعادي به سرعت گسترش يافته كه توجه كليه جوامع جهاني به ويژه مردم و بخشهاي دولتي را به حفاظت و حمايت از اين منابع مهم و حياتي و با هدف دستيابي به توسعه پايدار معطوف نموده است .
استفاده بعنوان چراگاه بزرگترين شكل بهره برداري از سرزمين در حداقل 4/1 از سطح كره زمين، و بيش از 80% از سرزمين ايران مي باشد. رشد روز افزون جمعيت در جهان موجب افزايش بي رويه سطح تقاضا براي توليدات دامي و گياهي شده است. از اينرو غالباً يك گرايش عمومي در بين كشاورزان به افزايش شمار دام بدون در نظر گرفتن ظرفيت چراي مراتع تمايل دارند. در مراتع خشكتر، خطر بيابانزايي بواسطه چراي بيش از حد و زودهنگام بيشتر مشهود است. در مناطق مرطوبتر فشار ناشي از رشد جمعيت منجر به ايجاد رقابت بيشتر ميان دامداران و كشاورزان شده است. از اينرو مديريت بهينه مراتع كه مي بايست براساس انجام يك ارزيابي جامع از پتانسيل بالقوه و بالفعل شرايط كنوني در مراتع صورت پذيرد ، چالشي مهم براي دولتها و كاربران زمين به شمار مي رود (فائو 1980). بنابراين نسل حاضر نه تنها بايستي در جهت حفظ و حراست اين ميراث با ارزش از طريق تلفيق و بكارگيري تكنولوژي مدرن و دانش سنتي تلاش نمايند ، بلكه لازم است در اين تلاش نيازها و منافع نسل آتي را نيز مد نظر داشته باشند.
هم اكنون مساحت كل مراتع در ايران 90 ميليون هكتار با ظرفيت چراي 37 ميليون واحد دامي در 7 ماه برآورد مي شود. اما در حال حاضر 83 ميليون واحد دامي عمدتاً شامل گوسفند ، بز، گاوميش ، شتر ، اسب و الاغ از مراتع بهره برداري مي كند كه متعلق به 1653260 خانوار است و معيشت 916000 نفر از آنها به طور مستقيم به آن بستگي دارد. بعلاوه ، بهره برداران از مراتع غالباً با مشكلات بالقوه اجتماعي ـ اقتصادي بي شماري در اين اراضي مواجه هستند. ( در حال حاضر تعداد افرادي كه معيشت آنها به مراتع وابسته است ، 7/5 برابر بيش از ظرفيت مراتع براي تامين يك زندگي معيشتي مناسب برآورد شده است. ) همچنين تعداد دام در يك گله از استانداردهاي اقتصادي پيروي نمي نمايد. لذا ممكن است اين گونه استنباط شود كه مراتع كشور بشدت در معرض تخريب واقع شده است به طوريكه اين وضعيت در مواقع خشكسالي و به هنگام نبود رطوبت كافي در مناطق خشك و نيمه خشك شديدتر و بسيار چشمگير است. هم اكنوناكنون منابع آماري و اطلاعاتي خوبي جهت برآورد كمي وضعيت اراضي و مراتع بياباني در دسترس مي باشد. لكن دقت اين اطلاعات در زمينه تغييرات در منابع بخش مراتع و چراگاهها و كيفيت مراتع و ميزان علوفه توليدي به ميزان كافي نيست.
بهرحال ، شواهد و مدارك موجود حاكي از كاهش و انقراض برخي از گونه هاي مرتعي و جانوري بومي و حضور و گسترش گياهان و جانوران غير بومي در مناطق تخريب شده مي باشد. همچنين شواهد تشريحي و تصويري مناطق آسيب ديده از تغييرات موجود در شكل رويشي و تنوع زيستي گياهي حكايت دارد. با توجه به تجربه چراي فشرده و به دليل خصوصيات حساس اقليمي ايران مي توان اذعان نمود كه مراتع ايران سرمايه فراموش شده اي بودند و در اين شرايط ادامه تخريب يك مشكل جدي در سطح ملي بود كه يك عزم ملي را مي طلبيد. بنابراين دولت اخيراً تصميم گرفت تا بين ظرفيت چرا و تعداد دام بهره بردار از مراتع يك توزان بوجود آورد. در نتيجه برنامه ملي تعادل دام و مرتع به تصويب رسيد. اين برنامه از سال 1380 در قالب برنامه پنج ساله توسعه اقتصادي و اجتماعي ايران به مرحله اجرا در آمد و در اين راستا دولت همه ساله به طور ميانگين حدود صد ميليارد ريال در اجراي فعاليتهاي احيايي و اصلاحي مراتع هزينه مي كند.
در اين برنامه چند طرح مديريتي با همكاري همه سازمانهاي دولتي ، بخصوص در وزارت جهاد كشاورزي و بهره برداران خصوصي اجرا گرديد. در ضمن به منظور كاهش تعداد دام و افزايش توليد مراتع ، بهره برداران با حمايت دولت نسبت به اجراي چندين فعاليت احيايي شامل بذرپاشي ، نهالكاري ، كودپاشي و استحصال آب اقداماتي انجام داده اند. براي اطمينان از پايداري مراتع ، دولت در حال واگذاري امتياز بهره برداري طولاني مدت مراتع اصلاح شده به دامداران و عشاير مي باشد. اين امتياز مي تواند به وراث مرتعدار طرف قرارداد نيز به ارث برسد. تاكنون 14 ميليون هكتار از مراتع به اين طريق به بهره برداران واگذار شده كه اين سياست ادامه دارد.
توجه در موارد زير مي تواند در نيل به موفقيت در اجراي طرح موثر باشد:
1- اجراي طرح تعادل دام و مرتع بايد در راستاي سياست هاي كلان و قوانين جاري كشور
2- مديريت و استفاده اقتصادي از مراتع
3- حفاظت محيط زيست طبيعي
4- شناسائي و توجه به دانش هاي بومي ، حقوق و علاقمندي دامداران و عشاير
5- حفاظت از ميراث فرهنگي و اجتماعي كشور
همچنين اجراي موفقيت آميز اين برنامه به ويژه كسب اطلاعات اساسي در زمينه مديريت پايدار اكولوژيكي مرتع مستلزم تنظيم سيستم پايش علمي براي ارائه گزارش نتايج فعاليتها به سياست گزاران است. اين گزارش در پيشبرد آگاهي عمومي موثر بوده و اطلاعات منطقي و صحيحي را در زمينه مديريت و اداره مرتع براي كليه طرفين درگير اين امر فراهم مي سازد. گزارش ملي ارزيابي طرح تعادل دام و مرتع ، پيشبرد مديريت پايدار اراضي مرتعي را از طريق تامين اطلاعات زير نشان خواهد داد:
1- تامين اطلاعات تفسير شده و سريع الدسترس موثر در تصميم گيري هاي مربوط به سياست منطقه اي و ملي
2- پيشنهاد و بكارگيري شيوه هايي براي ارزيابي تغييرات بوجود آمده در ظرفيت كار كردهاي اكوسيستم بومي ، توليد اوليه و تنوع زيستي .
3- پيشنهاد و بكارگيري شيوه هايي براي ارزيابي تاريخچه خشكسالي و ساير رويدادهاي سخت اقليمي ، و گرايشات مرتع
4- پيشنهاد و بكارگيري ويژگيهايي براي كنترل و ارزيابي عوامل نهادي و اجتماعي اقتصادي تاثير گذار بر تصميمات مربوط به مديريت سرزمين.
5- فراهم ساختن چارچوبي براي طرح دقيق نيازهاي اطلاعاتي مديريت اراضي.
اين گزارش همچنين مسيرهاي متعدد و جديدي را براي برنامه مديريت منابع طبيعي تعيين نموده كه بشرح ذيل مي باشد:
- وسعت بخشيدن به اجتماع هدف
- ايجاد ارتباط نزديكتر با ديگر اجزاي كليدي مديريت مرتع ، مثل جوامع محلي ، مالكان محلي ، سازمانهاي غير دولتي و موسسات توسعه و تحقيق
- اصلاح ساختارهاي ملي از طريق ايجاد تمركز و ايجاد روشي جديد براي سازماندهي مديريت منابع طبيعي كشور
- ايجاد مكانيزمهايي براي ارتباط و يادگيري بهينه گروهها و شبكه ها
- ايجاد راههايي براي بخشيدن حيات دوباره به نهضت احياء منابع طبيعي و سازماندهي آن و در نتيجه كمك به حفظ عزم ملي در احياء منابع طبيعي كشور
- حمايت از پروژه هاي مشاركتي و ابتكاري كه پيشبرد مديريت منابع طبيعي پايدار و سودمند را در جهت مديريت بهينه سرزمين بدنبال خواهد داشت.

2-بيابانزدايي

سطح ملي :
بيابانزايي به معني تخريب سرزمين و كاهش توان تولیدی آن به هيچ وجه معضل جديدي نبوده ، بلكه بخشي از پديده توسعه طبيعي كشور ما بشمار مي آيد. اكوسيستم اراضي خشك حدود 78 ميليون هكتار از اراضي خاك ايران را در بر مي گيرد كه از اين ميزان اراضي بياباني شده و بيابانها بالغ بر 43 ميليون هكتار (2004و frw ) است. بيابانزايي مانع اوليه توسعه پايدار بشمار مي آيد. بيابانزايي نتيجه بهره برداري بی رویه از منابع توسط عوامل انساني و اثرات پديده طبيعي نظير تغيير اقليم مي باشد. (1996و un ). در گذشته برخي اوقات اعتقاد بر اين بود كه اثرات بهره برداري نامناسب از منابع طبيعي و مديريت نادرست محيط زيست در يك منطقه تنها محدود به همان منطقه و مناطق همجوار آن مي شود. ليكن امروز ، اين مسئله ثابت گرديده كه اثرات اين معضل مي تواند به وسعت كره زمين باشد.
در اين ارتباط ، مي توان اذعان داشت كه مرزهاي جغرافيايي در مسائل مربوط به منابع طبيعي و محيط زيست تنها خطوطي فرضي روي نقشه جغرافيايي بوده و نمي توانند مانعي براي توسعه اين آلودگي بشمار آيند. بيابانزايي مهمترين مشكل موجود در اراضي خشك ، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب بوده و ابعاد اين مسئله تمامي مناطق را در سطح جهاني در برگرفته و تهديدي براي امرار معاش بيش از 900 ميليون جمعيت جهان بشمار مي آيد (1994و un ). اهميت اين مسئله جامعه جهاني را برآن داشت تا نسبت به برقراري معاهده مقابله با بيابانزايي در سال 1994 اقدام نمايد. جمهوري اسلامي ايران به مدد 40 سال تجربه موفق در امر مديريت منابع طبيعي و تثبيت شنهاي روان و مبارزه با بيابانزايي سهم بزرگي را در تدوین اين معاهده به خود اختصاص داده است اين كشور در سال 1996 كنوانسيون را تصويب نموده است.
كنوانسيون موضوع مبارزه با بيابانزدايي را در سطح ملي با اجراي برنامه اقدام ملي و در سطح منطقه اي از طريق شبكه هاي موضوعي مطرح كرده است. باور عمومي بر اين است كه اجراي برنامه نه تنها در نهايت منجر به كاهش بيابانزايي و تعديل اثرات منفي خشكسالي مي شود، بلكه منجر به توسعه پايدار ميگردد. به عبارت ديگر مي توان گفت موضوع كنوانسيون بيابانزدايي و توسعه پايدار با يكديگر مرتبط مي باشند و لذا با توقف تخريب اراضي و ريشه كني فقر در ارتباط مستقيم هستند.
پيش از تصويب كنوانسيون و در طي 40 سال گذشته ، ايران تلاشهاي چشمگيري را در جهت مبارزه با بيابانزدايي انجام داده است كه حاصل آن شامل تثبيت بيش از 2 ميليون هكتار تپه هاي ماسه اي متحرك و اراضي بياباني بوسيله استفاده از مالچهاي نفتي و جنگلكاري بوده است. همچنین توسعه زيست محيطي و تكنولوژي و تشويق دانش سنتي در اصلاح و احياء فضاي سبز در اراضي تخريب شده و در نهايت احياء بيش از 10 ميليون هكتار از اراضي مرتعي در مناطق خشك و نيمه خشك ايران با همكاري نزديك دامداران و عشاير از جمله فعالیت های دیگر بیابانزدایی در کشورمیباشد.
برنامه اقدام ملي بيابانزدايي دلايل اساسي تخريب سرزمين راه مطرح مي كند و ميزان فعاليتهاي لازم براي جلوگيري و يا كاهش اين عوامل را تعيين مي كند. باتوجه به اهمیت موضوع کنوانسیون بیابانزدایی ، دولت جمهوري اسلامي ايران بخش بزرگي از درآمد ملي را به بیابانزدایی و كاهش اثرات خشكي اختصاص داده است. بعد از چند سال چالش بين دستگاههاي مختلف دولتي و بخش خصوصي و بهره برداران برنامه اقدام ملي بيابانزدايي ايران آماده تصويب بوسيله نهادهاي مربوطه مانند كميته ملي بيابانزدايي شده است. هدف كلي در اين راستا استفاده موثر و محدود از منابع موجود مي باشد.
اهداف اصلي تنظيم برنامه اقدام ملي مقابله با بيابانزايي :
1-تعيين فاكتورهاي موثر در بيابانزايي و تعیین سطوح فعالیت ها و برنامه های اجرایی براي مبارزه با بيابانزايي و كاهش اثرات خشكي
2- تاسيس سيستمهاي هشدار سريع خشكسالي
3- افزايش آگاهيها و رشد مقبوليت اجتماعي با محوريت استفاده از منابع
4- حفظ محيط زيست و ذخيره گاههاي اكولوژيكي
5-تثبيت تپه هاي ماسه اي روان در مناطق بحراني و تبديل اراضي شني و لم يزرع به اراضي توليدي
6- توسعه برنامه هاي آبياري پايدار
7- كشاورزي پايدار و مديريت صحيح پوشش گياهي طبيعي ، آب و خاك توسط كشاورزان كه در نتيجه منجر به افزايش توليدات كشاورزي و سودآوري اين حرفه مي شود.
8- تشويق مشاركت عمومي در برنامه ريزي و فعاليتهاي مقدماتي براي يافتن شكل كاربري و بهره برداري صحيح اراضي كه هر دو در طولاني مدت منجر به كاهش فقر و توقف تخريب سرزمين مي شود.
9- كاهش مهاجرت به نواحي شهري از طريق توسعه اقتصادي اجتماعي جوامع روستايي و تاسيس يك الگوي معيشتي جايگزين كه تامين كننده درآمد در نواحي مستعد به خشكي است.
برنامه هاي توسعه طولاني مدت و استراتژي مديريت منابع طبيعي در ايران بر پايه توسعه پايدار با ديدگاه عمدتاً حفاظتي استوار مي باشد. بعضي از عناصر اين استراتژي عبارتند از :
1- اجراي برنامه هاي حفاظت خاك و مديريت آبخيز در سطح ملي از طريق مشاركت
2- محافظت جنگل و مرتع و اجراي عادلانه و با ثبات برنامه هاي توسعه پايدار اكولوژيكي
3- برنامه جايگزيني سوخت فسيلي در جوامع عشايري ، اين برنامه پايه توسعه جنگل و سيستمهاي اكولوژيكي ديگر است
4- ارتقاء و توسعه مشاركت جوامع روستايي در مديريت و بهره برداري مراتع و جنگلها كه در كل به حفاظت منابع طبيعي مي انجامد.
5- توسعه برنامه هاي پايدار براي مقابله با فعاليتهاي بيابانزا
6- مشاركت فعال مردم در فعاليتهاي مديريت آبخيز
7- كنترل سيل و استحصال آب و بهره برداري از آبهاي سطحي
8- تهيه و اجراي طرح ملي آمايش سرزمين براي پايداري و كارآمد نمودن مديريت منابع طبيعي
9- مديريت مراتع بر پايه مديريت جامع منابع متكي بر اصول توسعه پايدار
سطح منطقه اي :
بر پايه كنوانسيون بيابانزدايي كشورهاي در معرض خطر بيابانزايي بايد در اجراي برنامه ها و فعاليتهاي بيابانزدايي خود براي مديريت پايدار منابع طبيعي ارتباطات منطقه اي و يا چند جانبه داشته باشند. براي همكاريهاي علمي و فني و تقويت موسسات مرتبط ، دبيرخانه كنوانسيون بيابانزدايي 6 برنامه موضوعي را در قالب شبكه هاي منطقه اي سازماندهي كرده است. براي همكاريهاي منطقه اي مقابله با بيابانزايي در همين ارتباط جمهوري اسلامي ايران بدليل حسن شهرت خود در آسيا در زمينه مديريت مراتع و تثبيت شن بعنوان ميزبان شبكه مديريت مرتع و تثبيت شنهاي روان انتخاب گرديد. از نقطه نظر ، تشكيلاتي ، فن آوري ، تحقيقاتي و ظرفيتهاي آموزشي و توانائيهاي ايران ، كشور ما مي تواند با ديگر كشورهاي منطقه در زمينه بيابانزدايي همكاري كند.
منابع انساني و مالي قابل توجهي به تحقيقات بيابانزدايي تخصيص داده شده كه در زمينه مديريت مرتع ، تثبيت شن واستحصال آب ، كنترل سيلاب و جنگلداري صرف شده است. در نواحي خشك موفقيت هاي خوبي هم در زمينه اجراي پروژه هايي كه دولت مجري آنها بوده و هم پروژه هايي كه از طريق مردم با هدايت دولت به اجرا در آمده حاصل شده است. با توجه به اين توانائيها جمهوري اسلامي ايران به عنوان ميزبان شبكه سوم شبكه هاي منطقه اي ( شبكه مرتع و تثبيت شن) به كارگزاري سازمان جنگلها ، مراتع و آبخيزداري كشور انتخاب شد. همكاري ساير بخشهاي درون وزارتخانه اي و سازمانهاي ملي ، منطقه اي بين المللي مي تواند پيشنهادات اجرايي و كمكهاي ارزشمندي را به ساير كشورهای منطقه ارائه نمايد.
با توجه به اينكه تاثيرات هر كدام از عوامل بیابانزدایی در زمان و مكان تغيير مي كند ، ارزيابي ميزان بيابانزايي و نوع تخريب ناشي از عوامل بيابانزايي اعم از فعاليتهاي انساني يا عوامل اقليمي بسيار مهم است. اين ارزيابي بايد با ملاحظات تنوع حياتي و معيارهاي كمي متناسب با جنبه هاي فرهنگي و پيشينه شاخصهاي سنتي مورد توجه قرار گيرد. اجراي ارزيابي و ارزشيابي فعاليتها و برنامه نيازمند اطلاعات اساسی منابع ، فعاليتهاي تحت پوشش و حساسيتهاي منابع مي باشد. ارزيابي بيابانزايي و فعاليتهاي مرتبط با بيابانزدايي بر پايه شاخصها و خصوصيات هر ناحيه مي باشد. يكي از مشكلات عمده در ارزيابي بيابانزايي و فعاليتهاي مرتبط به بيابانزدايي عدم وجود اطلاعات و داده هاي به هنگام و در دسترس مي باشد. سيستمهاي سنتي براي تحقيقات و ارزيابي هاي اقتصادي اجتماعي كاربردي نيستند. اين به دليل غير قابل انطباق بودن و كيفيت پايين اين سيستمها مي باشد. بنابراين تاسيس يك بانك اطلاعات در كشور و برقراري سيستمهاي پيشرفته جمع آوري داده ها براي جمع آوري و تجزيه و تحليل داده ها ضروري است. بعلاوه، شاخصها و معيارهاي وابسته براي ارزشيابي و كنترل فعاليتها و نتايج آنها و تغييرات اقليمي بايد تعيين شود. تاسيس نظام تحقيقاتي مناسب براي تعين شاخصها و معيارها اولويت اول برنامه ارزيابي و پايش مي باشد. همچنين در سيستم دائمي پايش بايد اطلاعات مربوط به موفقيت ها و شكستهاي عمليات اجرايي و برنامه ها را هر 5 تا 7 سال يكبار جمع آوري و تجريه و تحليل نمود.
جمع بندي پيشنهادات كليدي :
- برنامه اقدام ملي مقابله با بيابانزايي در افزايش آگاهي عمومي در زمينه منابع طبيعي و جمع آوري و انتقال دانش ، مديريت پايدار و عملي منابع طبيعي ، بوجود آوردن مهارتها و ظرفيتها و يكپارچگي اجتماعي موثر مي باشد.
- از طريق برنامه اقدام ملي بيابانزدايي بهبود اراضي با انطباق بر مديريت پايدار منابع طبيعي و مديريت عملي آب و خاك بوسيله بهره برداران به وجود مي آيد.
- هدف برنامه اقدام ملي افزایش توليدات پايدار از طريق بهبود مديريت عملي منابع طبيعي كه ازجمله موثرترين اهداف در اجراي برنامه اقدام ملي مي باشد هست و در برگيرنده بخشهاي دولتي و بهره برداران اراضي مي باشد.
- بايد فرصتهاي آموزشي براي آموزش مروجين و اعضاي گروههاي مديريت سرزمين از طريق شبكه مديريت مرتع و تثبيت شن ، كه پايه برنامه هاي بين المللي در هر منطقه مي باشد فراهم گردد.
- يك بانك اطلاعاتي براي برنامه هاي مديريت اراضي و پايش نتايج حاصل از اجراي برنامه ها در سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور ايجاد شود تا در قالب يك پروژه بتواند اطلاعات لازم براي دولت و كاربران اراضي را در مورد اقدامات انجام گرفته و يا نگرفته و توليدات ، بازده آنها فراهم نمايد.
- اين سيستم پايش دائمي بايد موقعيتي را فراهم نمايد تا بازخورد اجراي فعاليتها را از سطوح پائین ارزيابي كند و نهايتاً بتواند به مسئولين محلي و كارشناسان اجرايي و تصمیم گیران توصيه هاي اصلاحي لازم را در زمينه مديريت منابع طبيعي و برنامه مديريت اراضي ارائه نمايد.

پست جالبی بود ممنون!