بخش ادبیات مزدیسنی :
« شهرستانهای ایرانشهر »
پیشگفتار :
« شهرستانهای ایرانشهر » نام کتابی است به خط و زبان پهلوی ( پارسی میانه ) که در سده های دوم و سوم خورشیدی نوشته شده است و به بیان تاریخ , نام و ساختار سیاسی شهرهای « ایرانشهر » و بیان ویژگی این شهرها در تاریخ نگاری ایرانیان می پردازد .
این کتاب به گمان پژوهش گران می تواند همان کتاب « یادگار شهرها » باشد که در بندهش از آن یاد شده است و نگارش آن را به فرمان « قباد یکم » نسبت داده اند .
..............
متن کتاب شهرستانهای ایرانشهر :
به نام دادار نیک افزونی بخش
[شهرستان های ایرانشهر]
به نام و نیرو و یاری دادار اورمزد و بخت نیک
1. شهرستانهایی که در زمین ایرانشهر ساخته شده اند، هر کدام در چه روزگاری، در کجا و بدست کدام سرخدایی ساخته شده است، به تفضیل در این یادگار نوشته شده است.
2. در کوست خراسان شهرستان سمرقند را کاووس پسر قباد بنیان گذاشت. سیاوش پسر کاووس آن را به فرجام رسانید.
3. کیخسرو پسر سیاوش آنجا زاده شد و او آتش بهرام ورجاوند را آنجا نشانید.
4. سپس زرتشت دین آورد. به فرمان شاه گشتاسپ 1200 فرگرد (اوستا) به (خط) دین دبیره بر روی لوحه های زرین کند و نوشت و در خزانه آن آتشکده نهاد.
5. سپس اسکندر ملعون آنرا سوخت و در دریا افکند.
6. سغد را هفت آشیان است، و هفت آشیان آن این است که هفت خدای در آن بود. یکی از آن جمشید، یکی از آن ضحاک، یکی از آن فریدون، یکی از آن منوچهر، یکی از آن کاووس، یکی از آن لهراسب، یکی از آن شاه گشتاسپ.
7. سپس افراسیاب تورانی ملعون در هر یک از آنها نشستگاهی برای دیوان (و) بتکده و بتخانه ساخت.
8. در بلخ بامی شهرستان نوازه را اسفندیار پسر گشتاسپ ساخت.
9. و آتش بهرام ورجاوند را آنجا نشانید، و نیزه خویش را آنجا زد و به یبغو خاقان و سنجبو خاقان و چول خاقان و خاقان بزرگ و گهرم و تژاو و ارجاسب شاه خیونان پیام فرستاد که : «به نیزه من بنگرید، هر که به وزش این نیزه بنگرد، همانند این است که به ایرانشهر تازیده.»
10. شهرستان خوارزم را نرسه پسر جهود ساخت.
11. شهرستان مرورود را بهرام پسر یزدگرد ساخت.
12. شهرستان مرو و شهرستان هرات را اسکندر رومی ملعون ساخت.
13. شهرستان پوشنگ را شاپور پسر اردشیر ساخت، و او در پوشنگ پل بزرگی ساخت.
14. شهرستان توس را توس پسر نوذر ساخت و نهصد سال سپاهبد بود. پس از توس سپاهبدی به زریر و از زریر به بستور و از بستور به کرزم رسید.
15. شهرستان نیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت. در آن زمان که پهلیزک تورانی را کشت، در همان جا فرمود شهرستانی بسازند.
16. شهرستان قاین را کی لهراسب پدر گشتاسب ساخت.
17. در گرگان شهرستانی که آن را دهستان خوانند نرسه اشکانی ساخت.
18. شهرستان قومس پنج برج را ضحاک آن را شبستان خود کرد. اقامتگاه «اشکانیان» آن جا بود. در زمان فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور آن را ساخت، در زمان هجوم چول در جهت ویروی پهر بود.
19. پنج شهرستان را خسرو پسر قباد ساخت و آنها را خسرو-شاد، و خسرو-مُست آباد، و ویسپ-شاد - خسرو، و هوبوی-خسرو و شاد-فرخ-خسرو نام نهاد.
20. (او) فرمود که دیواری که 180 فرسنگ دراز و 25 ارش شاه بلند، 180 دروازه کاخ و در داخل آن دستگرد بسازند.
21. در کوست خوروران، شهرستان تیسفون را ورازه گیوگان به فرمان توس ساخت.
22. شهرستان نصبین را ورازه گیوگان ساخت.
23. شهرستان اورها را نرسه اشکانی ساخت.
24. شهرستان بابل را بابل در فرمانروایی جم ساخته. و او سیاره 6
تیر را در آنجا بست، و طلسم مربوط به هفت سیاره و دوازده برج و قسمت هشتم (آسمان) را با جادوگری زیر مهر (آفتاب) و به مردم بنمود.
25. شهرستان حیره را شاپور پسر اردشیر ساخت و او مهرزاد مرزبان حیره را بر حصار تازیان گماشت.
26. شهرستان همدان را یزدگرد پسر شاپور ساخت که او را یزدگرد خشن می خوانند.
27. در ماد و ناحیه نهاوند و حصار بهرام آوند، بهرام پسر یزدگرد که او را بهرام گور می خوانند شهرستانی ساخت.
28. بیست و یک شهرستان که در پدشخوارگر ساخته شده است، یا ارماییل یا به فرمان ارماییل آن کوهیاران ساخته اند که از (دست) ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند.
29. کوهیاران هفت هستند : وسیمگان دماوند و آهگان و وسپور و سوباران و مسرگان و بروزان و مرنزان.
30. اینان بودند که از (دست) ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند.
31. شهرستان موصول را پیروز پسر شاپور ساخت.
32. نـُه شهرستان که در جزیره ساخته شده است، (آنها را) امیتوس برادرزاده ی قیصر ساخت.
33. بیست و چهار شهرستانی که در زمین شام و یمن و آفریقا و کوفه و مکه و مدینه ساخته شده است، بعضی را شاهنشاه و بعضی را قیصر ساخته است.
34. در کوست نیمروز، شهرستان کابل را اردشیر پسر اسفندیار ساخت.
35. شهرستان رخود را رهام پسر گودرز ساخت، در آن زمان که اسب-ورز نر تورانی را کشت و یبغو را از آن جا گریزان کرد.
36. شهرستان بست را بستور پسر زریر ساخت، و در آن زمان که شاه گشتاسب برای نیایش دین در کنار (دریاچه) فرزدان بود و بنه گشتاسب و دیگر شاهزادگان را در آن جا مستقر کرد.
37. شهرستان فره و شهرستان زابلستان را رستم، شاه سیستان ساخت.
38. شهرستان زرنگ را نخست افراسیاب تورانی ملعون ساخت و آتش ورجاوند کرکوی را در آنجا نشانید و منوچهر را به پدشخوارگر (محاصره) کرد و (افراسیاب) اسپندرمد را به زنی خواست و اسپندرمد در زمین آمیخت. او (افراسیاب) آن شهرستان را ویران و آن آتش را خاموش کرد و سپس کیخسرو پسر سیاوش آن شهرستان را بازساخت و آتش کرکوی را بازنشانید، و اردشیر بابکان آن شهرستان را به فرجام رسانید.
39. شهرستان کرمان را «قباد» پیروزان شاه کرمان ساخت.
40. شهرستان به-اردشیر را سه فرمانروا ساختند، و اردشیر بابکان آنرا به فرجام رسانید.
41. شهرستان استخر را اردوان شاه «پارتیان» ساخت.
42. شهرستان دارابگرد را دارا پسر دارا ساخت.
43. شهرستان بیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت.
44. شهرستان گور-اردشیرخوره را اردشیر بابکان ساخت.
45. شهرستان توج را هما چهرآزاد ساخت.
46. شهرستان هرمزد-اردشیر و شهرستان رام-هرمز را هرمز دلیر پسر شاپور ساخت.
47. شهرستان شوش و شوشتر را شیشین دخت زن یزدگرد پسر شاپور ساخت که دختر راس الجالوت شاه جهودان و مادر بهرام گور بود.
48. شهرستان جندیشاپور و شهرستان ایران-کرد-شاپور را شاپور پسر اردشیر ساخت و آنرا بیل آباد نام نهاد.
49. شهرستان نهره تیر را ضحاک در دوران فرمانروایی (خویش) آنجا را شبستان خود کرد، و زندان ایرانشهر بود و زندان اشکان نام نهاد.
50. شهرستان هماوران ( حمیر در یَمَن ) را فریدون پسر آبتین ساخت، و مسروق شاه هماوران را کشت، و زمین هماوران را باز به تصرف ایرانشهر در آورد، و او دشت تازیان را به ملکیت به بخت-خسرو شاه تازی داد به خاطر پیوندی که با او داشت.
51. شهرستان آرست را شاپور پسر اردشیر ساخت.
52. شهرستان آسور و شهرستان به-اردشیر را اردشیر پسر اسفندیار ساخت و اُشک هگر را به عنوان مرزبان (بر سپاه) دوسر و بورگل بر حصار تازیان بگمارد.
53. شهرستان جی را اسکندر ملعون پسر فلیپوس ساخت، اقامتگاه جهودان آنجا بود. در دوران فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور به خواهش زن خویش شیشین دخت (جهودان را) به آنجا آورد.
54. شهرستان ایران-اسان-کرد-قباد را «قباد» پسر پیروز ساخت.
55. شهرستان اشگر را بهرام پسر یزدگرد ساخت.
56. شهرستان آذربایجان را ایران-گشسب که سپاهبد آذربایجان بود (ساخت).
57. شهرستان ون را ون دختر گلخشان ساخت که به زنی کیقباد درآمد، و تور برادریش کرب با جادوگری آنجا را بصورت دژ اروندسب در آورد، برای حفظ جان خویش.
58. در کوست آذربایجان شهرستان گنزک را افراسیاب تورانی ساخت.
59. شهرستان آمُل را زندیق پر مرگ ساخت. زرتشت پسر اسپیتمان از آن شهر بود.
60. شهرستان بغداد را ابوجعفر که او را دوانیقی خوانند ساخت.
به پیروزی پایان یافت.
فرجام یافت به درود و شادی و رامش.
............
برگرفته شده از :
Daryaee, Touraj, "Šahrestānhā ī Ērānšahr : A Middle Persian Text on late antique Geography, Epic, and History", Mazda Publishers, Costa Mesa, 2002
