براي هر ايراني نام فيروزه تداعي‌گر معدن فيروزه نيشابور است معدني كه پس از 7 هزار سال هنوز چراغي روشن دارد قديمي‌ترين تراش از فيروزه معدن نيشابور مجسمه‌اي به شكل يك گوساله است كه حدود 7 هزار سال قدمت داشته و هم‌اكنون در موزه ايران باستان نگهداري ميشود. فيروزه ايراني در دنيا آنچنان شناخته شده است كه براي سنجش كيفيت ساير فيروزه‌ها اين سنگ قيمتي كشور به‌عنوان مقياس به كار گرفته ميشود. معدن فيروزه نيشابور در 45 كيلومتري شمال غرب اين شهرستان در جاده قديم سبزوار و در روستايي به نام «معدن» قرار گرفته است. با وجود گذشت هزاران سال از استخراج اين معدن هنوز به‌رغم توسعه علم اكتشاف در ايران اكتشاف معدن فيروزه نيشابور همچنان مسكوت مانده و عملا اقدامي انجام نشده است. اين معدن از گذشته توسط بومي‌هاي منطقه به استخراج رسيده و روش استخراج نيز سينه به سينه در اختيار اهالي روستاي معدن قرار گرفته است.
◄ چگونگي تشكيل فيروزه :
ماني پيروزبخت كارشناس ارشد اكتشاف معدن در رابطه با تشكيل فيروزه نيشابور به معدن و توسعه مي‌گويد: تشكيل فيروزه به لحاظ فرآيندهاي زمين‌شناسي بسيار پيچيده بوده و نيازمند شرايط بسيار خاص زمين‌شناسي است. سن احتمالي نهشت و تشكيل ذخاير فيروزه ايران را ائوسن بالايي تا اليگوسن پاييني تخمين مي‌زنند. به‌طور كلي جهت تشكيل فيروزه چندين مرحله آلتراسيون بايد انجام شود و به لحاظ كاني‌زايي، ارتباط مشخصي بين عمل دگرساني كائولينيتيزاسيون و تشكيل فيروزه وجود دارد. بدين شكل كه اسيد سولفوريك حاصل از تجزيه پيريت و كالكوپيريت كه حاوي مقداري مس است، در اثر برخورد با آپاتيت‌هاي موجود در سنگ، توليد اسيد فسفريك و اسيد فلوئوريدريك كرده، اسيد فلوئوريدريك حاصله باعث از هم پاشيدگي فلدسپات‌هاي موجود شده و توليد Al2O3 مي‌‌كنند. در اثر انحلال Al2O3 در اسيد سولفوريك كه حاوي مقداري سولفات مس و اسيد فسفريك است، محلول‌هاي حاوي فيروزه به‌دست مي‌آيد كه اين محلول در داخل حفره‌ها و شكاف‌هاي سطح مشترك بين طبقات رسوب كرده و يا جانشين فلدسپات‌ها ميشود. از اين رو در تمامي موارد عامل اصلي كنترل‌كننده فاز كاني‌سازي فيروزه تكتونيك است. رنگ سبز فيروزه نيز در نتيجه جانشيني بخشي از Al+3 كاني فيروزه توسط Fe+3 پديد مي‌آيد و هر چه ميزان آهن در ساختمان فيروزه افزايش يابد، رنگ آن سبزتر خواهد شد. از سوي ديگر در بازار بلورهاي كريزوكولا، در اصطلاح نگين‌تراشان به فيروزه سبز قوچاني معروف است. كاني كريزوكولا يكي ديگر از كاني‌هاي مس بوده كه در برخي موارد همراه با فيروزه يافت شده و از لحاظ خصوصيات ظاهري تا حدودي مشابه آن است. اين كاني كه داراي تركيب شيميايي متفاوتي با فيروزه و نوعي سيليكات مس آبدار است، از كيفيت پايين‌تري نسبت به فيروزه برخوردار بوده و قابل مقايسه با فيروزه‌هاي سبز رنگ كه در كشورهاي اروپايي از محبوبيت ويژه‌اي برخوردارند، نيست. اين كاني به‌طور گسترده در نزديكي اغلب معادن مس يافت ميشود و شرايط تشكيل آن به مراتب ساده‌تر از فيروزه است . به‌طور كلي معادن و كانسارهاي عمده فيروزه ايران در مناطق نيشابور و دامغان قرار دارند كه در زير به برخي از آنها اشاره ميشود:
◄ معدن فيروزه نيشابور :
معدن فيروزه نيشابور در مقطع لاوهاي ناحيه جنوب فار آبداركوه رئيس از جنوب به شمال، در واحد فوقاني از تراكيت‌هاي شديدا برشيه و سيليسي و كائولينيزه شده تركيب يافته و شكاف‌هاي اين سنگ از سيليس‌هاي ثانويه و هماتيت پر شده و حاوي پيريت‌هاي ثانويه فراوان به‌صورت دانه و رگچه و رگه با مقدار كمي كالكوپيريت است.
قسمت اعظم فيروزه كه تاكنون استخراج شده از اين واحد است و به‌علاوه اين واحد شديدا تحت تاثير فرسايش سطحي سوپرژن قرار گرفته است و مقدار P2O5 آن يك تا 3 درصد است. در بعضي مناطق فيروزه جانشين آپاتيت شده و همچنين در داخل فيروزه رگچه‌ها و دانه‌هاي پيريت و آلونيت ديده مي‌شوند
يكي از عوامل كنترل‌كننده فرسايش و كاني‌سازي تكتونيك ناحيه است. فاز تكتونيكي با سن احتمالي اوليگوسن تا ميوسن كه ايجاد گسل‌هاي اصلي با جهت شمال‌شرقي جنوب‌غربي را كرده كه احتمالا همراه با فعاليت‌هاي هيدروترمال و كاني‌سازي بوده است. كاني فيروزه در سنگهاي آذرين خروجي و آذر آواري اوائل دوران سوم زمين‌شناسي تشكيل شده است.
در ناحيه معدن دو نوع فرسايش هيپوژن و سوپرژن ديده ميشود كه مشابه فرسايش نواحي مس پورفيري‌دار مانند ناحيه سرچشمه است. فرسايش سوپرژن موجب گوسانيزاسيون، ليچينگ، كربناتيزاسيون، سيليسيفيكيشن، آلونيتيزاسيون، كائولينيتيزاسيون و تشكيل كاني‌هاي ثانويه مس، اورانيوم، فيروزه و پيريت شده است.
تجمع مينراليزاسيون فيروزه معمولا در سنگهاي سياه درون‌گير و در مجاورت زون‌هاي دگرساني صورت مي‌گيرد .
◄ معدن فيروزه باغو :
اين معدن در فاصله 130 كيلومتري دامغان قرار گرفته است. در اين معدن فيروزه بيشتر در مجاورت گرانوديوريت ايجاد شده كه سنگ مزبور را مي‌توان يك سنگ منبع كاني‌سازي فيروزه شناخت. همچنين Aplitهاي مربوط به گرانوديوريت از نوع گرايزن محتوي دانه‌هاي پراكنده فيروزه بوده و به‌علاوه توف‌هاي مجاور اين Aplitها داراي فيروزه هستند. مطابق نقشه‌هاي زمين‌شناسي معدن باغو شماره 1 و 2، دانه‌ها و رگچه‌هاي فيروزه در ناحيه‌اي از توده آذرين دروني كه به‌شدت آلتره و شسته شده و عمل كائولينيتيزاسيون در آن انجام گرفته به‌وجود آمده است. از نظر سني مي‌توان توف‌هاي آندزيتي اين ناحيه را احتمالا متعلق به ائوسن بالا و يا اليگوسن پايين تصور كرد. در اين معدن به‌طور مشخص ارتباط كاملي مابين عمل كائولينيتزاسيون و تشكيل فيروزه وجود دارد. در اين معدن جهت مطالعه اقتصادي فيروزه بايد نواحي را كه عمل دگرساني كائولينيتيزاسيون در آن انجام گرفته باشد مورد مطالعه قرار داد و عمق ناحيه فيروزه دار به نظر مي‌رسد تا سطح آب زير زميني با در نظر گرفتن تغييرات آن ادامه داشته باشد.
◄ فيروزه عبدالله گيو :
سنگ ميزبان فيروزه عبدالله گيو همانند فيروزه نيشابور شامل مجموعه‌اي از سنگهاي ولكانيكي و آذر آواري نظير تراكيت، تراكي آندزيت، توف و ايگنمبريت است.
مجموعه سنگهاي مذكور تحت تاثير فازهاي تكتونيكي مختلف قرار گرفته و به‌شدت تكتونيزه شده‌اند و معمولا چنين نواحي با شدت خردشدگي بالا، بيشترين تمركز كاني‌سازي را در خود جاي مي‌دهند. بر اين اساس اين ساختارهاي تكتونيكي به‌عنوان يكي از عوامل كنترل‌كننده كاني‌سازي فيروزه مطرح هستند.
نفوذ محلول‌هاي گرمابي در سنگهاي منطقه علاوه بر دگرساني گرمابي باعث تشكيل سولفيد‌هاي آهن و مس شده است. بدين ترتيب نفوذ آب‌هاي جوي با pH اسيدي موجب تخريب ساختمان‌هاي كاني‌هاي كالكوپيريت، پيريت، فلدسپات‌ها، آپاتيت و كاني آهن و منيزيم‌دار ميشود. با گذشت زمين محتواي آلومينيوم، فسفر، آهن و مس اين محلول‌ها افزايش مي‌يابد و نهايتا در شكستگي‌ها و شكاف‌ها، حفره‌هاي گدازه و فضاهاي مناسبي كه به‌دليل وجود كاني‌هاي رسي حاصل از دگرساني گرمابي سنگ، نفوذ‌پذير شده‌اند، تجمع مي‌يابد .
◄ انديس فيروزه آقايه :
سنگ ميزبان در اين محدوده شامل گدازه‌هاي آندزيتي قهوه‌اي روشن تا خاكستري با حفرات پر شده توسط كلسيت ثانويه و توف خاكستري است. گسلي با امتداد N80W از محل فيروزه آقايه و به طرف جنوب خاور از محدوده فيروزه سل عباس عبور ميكند و يك زون برشي در واحد‌هاي ولكانيكي ايجاد ميكند. اين زون برشي و خرد شده محيط مناسبي براي تشكيل كاني‌سازي ثانويه فيروزه فراهم كرده و به‌عنوان كنترل‌كننده ساختاري كاني‌سازي در اين دو محدوده عمل كرده است. كاني‌سازي فيروزه به‌همراه كلسيت ثانويه در حفرات و فضاي خالي گدازه آندزيتي قهوه‌اي تا خاكستري تشكيل شده است، در بخش شمالي، كاني‌سازي فيروزه به‌صورت پراكنده در داخل زون برشي و سيليسي شده واحد توف خاكستري مشاهده ميشود. سنگ فيروزه در اين محدوده به رنگ آبي آسماني تا گاها آبي سير و آبي متمايل به سبز مشاهده ميشود. در اينجا نوع كاني با توجه به رنگ و سطح شكست به نظر غالبا كريزوكولا است. همچنين برخي از معادن مهم فيروزه آمريكا كه در حال حاضر از آنها بهره‌برداري ميشود عبارتند از:
◄ معدن جواهر آبي :
معدن جواهر آبي در نزديكي كوهستان باتل، نوادا، گونه مهمي از فيروزه را توليد ميكند كه از آبي تند تا سبز تيره كه با يك شدت با هم تركيب شده‌اند و به‌طور نامنظم در ماتريكسي پراكنده‌اند. تا هنگامي‌كه ديگر معادن موجود در نوادا، كه داراي همان نام معدن جواهر آبي كوهستان باتل بوده و حدودا در سال 1934 توليد خود را آغاز كردند، امروزه بسته هستند، محصول فيروزه معدن جواهر آبي بسيار ارزشمند است. زيرا بسيار خوشرنگ و سخت بوده و همچنين براي كلكسيونرها نيز بسيار مطلوب است
◄ معدن كاندلاريا :
معدن كاندلاريا يك معدن كوچك در ايالت نوادا است. اين معدن سنگ‌هايي در ابعاد بسيار كوچك توليد ميكند و تنها در بعضي مواقع از سال فعال است. در اين معدن يك سنگ با كيفيت فيروزه به رنگ آبي تيره با تناوبي از سياه و قهوه‌اي، همراه با ماتريكسي غيررگه‌اي است. فيروزه‌هاي استحصال شده از اين معدن جذاب بوده ولي به‌دست آوردن آن تا حدودي مشكل است. زيرا در بسياري اوقات، مقدار در دسترس اين فيروزه اندك بوده و از اين رو يكي از سنگهاي بسيار مطرح بسيار مطرح براي كلكسيوني شدن است
