شرايط عفو يا قصاص قاتل و ديه
قتل یکی از گناهان کبیره محسوب می‌شود و در شرع حرام شناخته شده و مرتکبان آن مستوجب مجازات هستند. در عین حال صاحبان خون یا اولیای دم به عفو و بخشش نیز سفارش شده‌اند. قتل عمد موجب قصاص است ولی با رضایت ولی دم، قاتل قصاص نمی‌شود و با موافقت او قصاص تبدیل به دیه می‌شود.
■ دیه ای که قاتل باید بپردازد به چه میزان است؟
گرچه دیه کامل معادل بهای یکصد شتر (نرخ سال ۱۳۸۷ چهل میلیون تومان است) ولی اولیای دم و قاتل می‌توانند به مقدار دیه کامل یا کمتر و یا بیشتر از آن توافق کنند.
■ آیا با رضایت اولیای دم و گذشت آنان قاتل از زندان آزاد می‌شود؟
هرگاه کسی که مرتکب قتل عمد شده و اولیای دم رضایت دهند در صورتی که عملش موجب اخلال در نظم جامعه شود یا بیم آن رود که دیگران نسبت به قانون متجری شوند دادگاه می تواند قاتل را به حبس از سه تا ده سال محکوم کند. فرقی نمی کند که رضایت اولیای دم بعد از صدور حکم قصاص باشد یا قبل از آن و حتی پس از صدور حکم قصاص و قطعیت حکم. فلذا چنانچه اولیای دم رضایت دهند دادگاه کیفری استان، قاتل را از حیث جنبه عمومی جرم محاکمه می کند که البته این رأی در دیوان عالی کشور قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی است.
■ اگر قاتل بمیرد می توان از ورثه قاتل دیه گرفت؟
خیر، هرگاه قاتل بمیرد قصاص و دیه هر دو ساقط می شود. اما اگر اولیای دم خواهان قصاص قاتل باشند و دادگاه عمل قاتل را غیرعمد تشخیص دهد و قاتل فوت کند اولیای‌دم می‌توانند از ورثه قاتل، دیه اخذ کنند.
■ اگر قاتل پس از ارتکاب جنایت و قتل عمد فرار کند آیا قصاص تبدیل به دیه می‌شود؟
اگر قاتل فرار کند و تا هنگام مردن به او دسترسی نباشد پس از مرگ قاتل، قصاص تبدیل به دیه می شود و ورثه اش باید دیه به خانواده مقتول بپردازند. اما اگر قاتل پس از انجام قتل و تا قبل از آنکه مرگش فرا رسد، فرار نکرده باشد ورثه اش مسئولیتی برای پرداخت دیه نخواهند داشت یعنی فرار قاتل و عدم دسترسی به او تا زمان مرگ موجب خواهد شد تا پس از مرگ، وراث او مسئول پرداخت دیه به ورثه مقتول باشند. البته باید توجه داشت دیه ابتدا از مال قاتل پرداخت می شود و اگر مالی نداشته باشد از اموال نزدیک ترین خویشان او پرداخت می شود و چنانچه نزدیکانی نداشته باشد و یا اینکه نزدیکان او قدرت مالی نداشته باشند، پرداخت دیه از طریق بیت‌المال صورت می‌گیرد.
■ اگر مردی، زنی را بکشد قصاص یا تراضی و توافق برای میزان دیه چگونه است؟
در این حالت اولاً: اولیای دم مقتول می‌توانند با پرداخت نصف دیه کامل قصاص کنند. ثانیاً: در صورت اعلام گذشت، قاتل می‌تواند به مقدار دیه یا کمتر یا بیشتر از آن با آنها مصالحه نماید.
■ اولیای دم به چه اشخاصی گفته می‌شود؟
اولیای دم به کسانی گفته می‌شود که قصاص و عفو قاتل در اختیارشان است و در واقع اولیای دم همان ورثه مقتول هستند به استثنای شوهر یا زن که در قصاص یا عفو نقشی ندارند. البته اگر اولیای دم با قاتل به سازش رسیدند سهم زن یا شوهر از دیه محفوظ خواهد بود.
■ اگر مقتول مردی باشد و علاوه بر پدر و مادر دارای همسر هم باشد و همسرش گذشت کند آیا برای اجرای حکم قصاص، پدر و مادر متوفی باید سهم دیه زوجه (همسر) را بدهند؟
خیر، همسر مقتول چه گذشت کند و چه گذشت نکند سایر اولیای دم می توانند قاتل را قصاص کنند و نباید برای اجرای قصاص مالی به زوجه مقتول بدهند.
■ اگر اولیای دم متعدد باشند برای مثال مقتول دارای دو فرزند، پدر و مادر باشد و عده ای از آنان خواستار قصاص و عده دیگر خواهان دیه باشند چه باید کرد؟
اگر اولیای دم متعدد باشند موافقت همه آنها برای قصاص لازم است و اگر همگی خواهان قصاص باشند قاتل قصاص می شود و اگر بعضی از آنها خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، شخص یا اشخاصی که خواهان قصاص اند هنگامی می توانند قصاص کنند که سهم سایر اولیای دم را که خواهان دیه هستند بپردازند واگر بعضی از اولیای دم به طور رایگان عفو کنند دیگران می توانند پس از پرداخت سهم عفوکنندگان به قاتل، او را قصاص کنند.
■ آیا اگر یکی یا چند نفر از اولیای دم که حق قصاص دارند قبل از قصاص قاتل، فوت کنند، قصاص ساقط می‌شود؟
با فوت هر یک از اولیای دم در هر مرحله از رسیدگی کیفری به پرونده (چه در دادسرا و چه در دادگاه) حق اجرای قصاص به ورثه متوفی منتقل می شود و در واقع همان حقی را که برای قصاص یا عفو مورث شان داشته، آنان دارا هستند.
■ چنانچه یکی از اولیای دم مقتول در زمان قتل دختری ۱۴ ساله باشد آیا سرپرست قانونی او باید درخواست قصاص کند؟
چون در زمان قتل این شخص بالغ زیر ۱۸سال می‌باشد و اشخاص بالغ زیر ۱۸ سال در تصمیم گیری برای امور مالی شان فقط وابسته به سرپرست قانونی خود مانند قیم یا ولی قهری هستند و در غیر امور مالی از جمله قصاص مستقل عمل می کنند لذا قیم یا ولی قهری این شخص که در زمان قتل بالغ بوده نمی توانند به جای او تصمیم گیری کنند و گذشت آنها تأثیری ندارد و تصمیم گیری در مورد قصاص با همان دختر است.
■ اگر مقتول ورثه و اولیای دم نداشته باشد آیا قاتل از قصاص معاف می شود؟
چه مقتول ورثه نداشته باشد و چه داشته باشد ولی ورثه اش شناخته نشوند یا به آنها دسترسی نباشد (برای مثال ورثه او در افغانستان باشند و در منطقه ای زندگی کنند که دسترسی به وی ممکن نباشد و ...) ولی‌دم مقتول مقام معظم رهبری یعنی ولی امر مسلمین است و رئیس قوه قضائیه با استیذان از ولی امر و تفویض اختیار به دادستانها نسبت به تعقیب مجرم و تقاضای قصاص یا دیه اقدام می‌کند.
■ آیا اگر مقتول قبل از فوت، قاتل را ببخشد اثری دارد؟
اگر مقتول قبل از مرگ، اعلام گذشت کند و قاتل را از قصاص عفو نماید حق قصاص از ورثه او ساقط می‌شود و اولیای دم نمی‌توانند پس از مرگ مورث شان تقاضای قصاص کنند و حتی عده ای معتقدند که اگر مقتول قبل از مرگ، قصاص و دیه را ببخشد و قاتل را عفو کند ورثه حتی حق مطالبه دیه هم ندارند.
■ اگر شخصی قاتل را فراری دهد، چه مسئولیتی دارد؟
اگر شخصي که قاتل را فراری داده موظف است او را تحویل دهد و هرگاه به تشخیص قاضی، شخص فراری دهنده در انجام وظیفه‌اش کوتاهی کرده باشد می تواند تا زمان معرفی قاتل او را در حبس نگه‌دارد و اگر قاتل قبل از تحویل بمیرد فرد فراری دهنده ضامن دیه مقتول است.
■ اگر قاتل پس از ارتکاب جرم به کشور دیگری فرار کند چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟ آیا فرار او موجب سقوط حق قصاص می‌شود؟
اگر بتوان متهم فراری را از طریق اعمال مقررات استرداد مجرمین به کشور بازگرداند و محاکمه کرد (به شرط آنکه قاتل تبعه کشور ایران باشد) او به کشور بازگردانده می شود و اگر دستگیری و استرداد متهم مقیم خارج از کشور به جهت عدم وجود قرارداد استرداد مجرمین با کشوری که قاتل به آنجا گریخته، امکان پذیر نباشد، از آنجا که قاتل در قید حیات است نمرده و نمی توان گفت که قصاص تبدیل به دیه شده و ورثه مقتول می توانند از اموال قاتل برداشت کنند یا ورثه قاتل و یا دولت و بیت‌المال را مسئول پرداخت دیه دانست.
منبع: ایران
اداره آموزش های مردمی معاونت آموزش قوه قضاییه
