نقشه ذهنی تونی بوزان روشی جهت شبیه سازی ساختار نرونهای عصبی مغز بر روی کاغذ
نقشه ی ذهنی یک نوع ابزار تفکر است که به حافظه و تفکر کمک می کند . در واقع تفکرات درونی مغز انسان است که بر روی کاغذ منعکس شده است و نیروی بهره ی هوشی و شفاهی سنتی را با بهره ی هوشی خلاق می آمیزد تا ابزار تفکر نیروی خارق العاده را در اختیار انسان بگذارد . تکنیکی که در آن نویسنده اندیشه های مختلف خود را درباره ی یک موضوع به همدیگر طی روشی خاص ربط می دهد .
● متن اصلی
با پایان گرفتن هزاره دوم یک پرسش ظاهرا مقدم بر همه پرسش های دیگر علوم زیستی مطرح است: مجموعه فرایندهایی را که ذهن می نامیم چگونه از فعالیت عضوی به نام مغز پدید می آید؟ این پرسش تازگی ندارد. از قرن ها پیش به صورت های مختلف عنوان شده است: زمانی که این امکان به وجود آمد که پرسش بدون آنکه کفر پنداشته شود عنوان گردد، آزادانه و مصرانه مطرح شد. اخیرا مسئله ذهن، کارشناسان ـ متخصصان دستگاه عصبی، روانشناسان متخصص در مسئله شناخت و فیلسوفان ـ و دیگر کسانی را به خود مشغول داشته که کنجکاو منشا ذهن، به خصوص ذهن هشیارند. مسئله هشیاری اکنون بیشتر مطرح است زیرا زیست شناسی عموما و شناخت دستگاه عصبی خصوصا در کشف تعداد بسیاری از رازهای حیات توفیق یافته است. آنچه در دهه ۱۹۹۰ - که اصطلاحا دهه مغز نامیده شده ـ درباره مغز و ذهن آموخته شده بیش از آن است که در طول تاریخ روانشناسی و شناخت دستگاه عصبی دانسته شده است. روشن ساختن شالوده «عصب زیست شناختی» ذهن هشیار ـ که تعبیر دیگری از مسئله «ذهن - تن» است ـ تقریبا به صورت ته مانده یک چالش در آمده است. بعضی از اندیشمندان: اعم از حرفه ای و غیرحرفه ای بر این باورند که پرسش در اصل قابل پاسخگویی نیست. به نظر عده ای دیگر افزایش بی امان و تصاعدی دانش جدید می تواند این احساس سرگیجه آور را به وجود آورد که هیچ مسئله ای نمی تواند در برابر حمله به علم، به شرطی که تئوری اش درست و تکنیک آن به اندازه کافی قوی باشد، مقاومت نماید. بحثی جذاب و حتی غیرمنتظره است. زیرا همان طور که در توضیح دست اندرکار بودن مغز در امر بینایی و حافظه تردیدی نیست، در توضیح دست اندرکار بودن مغز در ایجاد ذهن هشیار، که فرایندی گسترده تر از آن ها است تردیدی وجود ندارد(داماسیو ، ۱۹۹۹) .
ایده نقشه شناختی را اولین بار ادوارد تالمن در سال ۱۹۴۸ مطرح کرد. وی بر آن بود تا رفتار مبتنی بر یاد گیری موش ها را در ماز توضیح دهد. در آن زمان دو مکتب عمده در روانشناسی حیوانات مقبولیت داشتند. یک گروه بر این باور بودند که رفتار موش ها در ماز نمونه ساده ای از ارتباطات مبتنی بر انگیزه-پاسخ است. از نظر آنان ، یادگیری عبارت بود از تقویت برخی ارتباطات مبتنی برانگیزه- پاسخ و تضعیف برخی ارتباطات دیگر. گروه دوم، که تالمن نیز از جمله آنان بود ، بر این باور بودند که در طی فرایند یادگیری چیزی شبیه به نقشه ای از محیط اطراف در ذهن موش نقش می بندد. تالمن بر این باور بود که بازنمودی نقشه گونه در سیستم عصبی وجود دارد که برای هدایت حرکات مورد استفاده قرار می گیرد و این امر نه تنها در مورد موش ها که در مورد ما انسان ها هم صدق می کند. این بازنمود به شکل نقشه ای است که با در معرض محیط قرار گرفتن های مکرر به دست می آید.
تونی بوزان، یک محقق ، و نویسنده ی انگلیسی است که در سال ۱۹۴۲ در لندن متولد شد و در ۱۸ سالگی در دانشگاه کلمبیا در کانادا مشغول به تحصیل و در سال ۱۹۶۴ نیز از این دانشگاه فارغ التحصیل گشت .او یک اقتصاددان ، روان شناس ، محقق مسائل ذهنی و یادگیری است که تا کنون تحقیقات بسیاری در زمینه های عصب شناختی ، جانورشناسی ، آمار و احتمالات ، روان شناسی ، ادبیات ، موسیقی و آناتومی داشته است .نقشه ی ذهنی طرحی بود که در سال ۱۹۷۰ توسط تونی ابداع شد . او در مورد علت طراحی این نقشه و اینکه ایده ی آن چطور به ذهنش رسید می گوید :" هنگامی که در دوره ای از زندگی دچار کمبود اعتماد بنفس شده بودم و درس خواندن و به خاطر سپردن برایم مشکل بود تصمیم گرفتم نکات مهم امتحان را در کتاب های جداگانه ای بنویسم تا هنگامی که به آن نیاز دارم خواندن برایم آسان تر باشد . سپس تصمیم گرفتم این کارم را گسترش دهم و بوسیله ی نشانه هایی مانند رنگ ها ، تصاویر و همه چیز که ذهنم را تحریک می کرد استفاده کنم. فهمیدم که تا آنجا که مربوط به حافظه می شود یک تصویر ارزش ۱۰۰۰ کلمه را دارد .سپس به این رسیدم که ذهن تمایل دارد که به دنبال کلید واژه ها بگردد ، تحقیقاتم نشان داد که ذهن به طرز عجیبی به تغییر رنگ ها حساس است . در یک رنگ یکنواخت هنگامی که ذهن خسته می شود دیگر کارایی لازم را ندارد . سپس من سعی کردم ذهنم را تغذیه کنم ".
دیوید هوبل و ترستن ویسل (۱۹۹۶)استادان دانشگاه هاروارد نیز در تحقیقات علمی مشابهی نخستین برگه این که چگونه مدارهای مغزی نمایانگر شکل یک شی معین اند را به دست آورده اند. اینان نشان دادند که نورون های نخستین بخش بینایی قشر مخ چنان ساخته شده اند که به کناره های یک شی که در جهان مختلف امتداد دارند به درستی واکنش می کنند. هوبل و مارگارت لوینگزتن نیز که استاد هاروارد است، کمی بعد نشان دادند که دیگر نورون های نخستین بخش بینایی قشر مخ به درستی به رنگ ها واکنش می کنند نه به شکل ها.
زکی (۱۹۹۸) استاد کالج دانشگاه لندن کشف کرد، ناحیه هایی از مغز که، بعد از قشر نخستین بینایی، خبر حسی دریافت می کنند. برای آمایش بیشتر رنگ یا حرکت تخصص یافته اند. این نتایج در مشاهداتی که بر روی بیماران مبتلا به اختلال عصبی صورت گرفته، همتایانی یافته اند. در این بیماران ناحیه های مشخصی از قشر بینایی مخ آسیب دیده بودند که معارض ادراک رنگ بود ولی تشخیص شکل و حرکت در آنها همچنان باقی بود. واقعیت این است که بررسی های پرشماری اکنون موید وجود تشابهی هستند که بین ساختار یک شی، که مورد دید قرار می گیرد و الگوی فعالیت نورون ها که در قشر مخ جاندار بیننده حاصل می شود، وجود دارد. (به نقل از داماسیو ، ۱۹۹۹).
بر اساس تئوری تونی بوزان انسان می تواند یک صفحه را در یک دوازدهم ثانیه مرور کند ، درعمل یعنی می توان یک کتاب ۳۰۰ صفحه ای را در ۲۵ دقیقه خواند به شرطی که صفحات طوری کنار همدیگر باشند که برای دیدن به مشکلی برنخوریم برای این کار تنها لازم است تکنیک درستی استفاده کنید و نقشه ی ذهنی این امکان را فراهم می کند . در مثالی نقشه ی ذهنی به کارد ارتش سوییس تشبیه شده است که کارایی بالایی به عنوان یک ابزار دارد . با نقشه ی ذهنی فرد می تواند یادگیری و مهارت فکر کردن را بهبود بخشد و به آن شتاب دهد البته مطابقت تونی در خصوص تئوری نقشه های ذهنی همچنان ادامه دارد.
جان بود (۲۰۰۴) طی تحقیقی با موضوع تاثیر نقشه ی ذهنی (به عنوان یک تمرین کلاسی بر روی دانش آموزان به این نتیجه رسیده که نقشه ی ذهنی تاثیر شگرفی بر یادگیری و فهم کودکان دارد او در نتایج خود بر استفاده از این نقشه به عنوان تمرین کلاسی در میان دانش آموزان تاکید کرد واعلام نمود که دانش آموزان در مدرسه می توانند با توجه به گروههای کوچک و بنابر موضوعات درسی و یا موضوعات مورد علاقه ی خود نقشه ی ذهنی بکشند که این کار هم به بهبود و قدرت مشارکت و اتحاد میان گروهی بین دانش آموزان کمک می کند و هم یک شیوه ی اقتصادی است. بر اساس مطالعات ادوارد هرگز، لانا، اسراییل، اتک (۲۰۰۳) اعتبار این تست هم بالا ارزیابی شده .
تونی بوزان همچنین در بخش دیگری از خاطرات طراحی نقشه ی ذهنی می گوید ، سالها رویای من این بود که وجه اشتراک ذهن انسان در کامپیوتر را مشخص کنم . می دانستم که کارایی ذهن فراتر از کامپیوتر است ولی مثل کامپیوتر عمل می کند . او پس از سه سال کار مداوم توانست نرم افزاری را نیز طراحی کند که بتواند نقشه ی ذهن را به تصویر در آورد که هم اکنون نیز تحت عنوان نرم افزار نقشه ی ذهنی مورد استفاده قرار می گیرد . این نرم افزار برای سرعت بخشیدن به طراحی نقشه ی ذهن و همچنین برای افرادی که در طراحی و نقاشی مشکل دارند وسیله ی بسیار کارا و مفیدی است .
نقشه ی ذهنی تونی نیز یک تکنیک گرافیکی است که محدوده ی زیادی را مثل کلمات ، تصاویر ، عدد ، منطق ، آهنگ ، رنگ ، اطلاعات فضایی در یک روش قدرتمند دور هم جمع می کند و به فرد این آزادی را می دهد که بگردد و پهنه ی وسیعی از ذهن را کاوش نماید .نقشه ی ذهنی یک نوع ابزار تفکر است که توسعه پیدا کرده و به حافظه و تفکر کمک می کند . نقشه های ذهنی درواقع تفکرات درونی مغز انسان است که بر روی کاغذ منعکس شده است و نیروی بهره ی هوشی و شفاهی سنتی را با بهره ی هوشی خلاق می آمیزد تا ابزار تفکر نیروی خارق العاده را در اختیار انسان بگذارد . تکنیکی که در آن نویسنده اندیشه های مختلف خود را درباره ی یک موضوع به همدیگر طی روشی خاص ربط می دهد .
این نقشه می تواند در همه ی خبرها و موضوعات مختلف زندگی کاربرد داشته باشد ، برای مثال در موضوعاتی مانند:
۱) موضوعات شخصی
۲) سرگرمی ها
۳) آینده ی ایده آل ( آرزوها و اهداف )
۴) دوست یابی
۵) برخورداری از یک تعطیلات عالی و بی کم و کاست
۶) ورزش
۷) موسیقی
۸) کتاب خوانی و مطالعه
۹) انتخاب ها و ..... .
در این روش افراد خواهند آموخت که چگونه از هر دو نیمکره راست و چپ مغز خود استفاده کنند، این وسیله باعث خواهد شد که یادگیری در کمترین زمان ممکن و با صرف کمترین انرژی و بیشترین تمرکز ممکن صورت گیرد . روش نقشه ی ذهنی روشی است که تقریبا تمامی موسسات آموزشی پیشرفته جهان از این روش استفاده می کنند. ثابت شده است که این روش ضمن اینکه بهره وری و راندمان حافظه و ضریب یادگیری فرد را بالا می برد، روی خلاقیت و قدرت نوآوری فرد نیز تاثیری کاملا محسوس دارد و باعث افزایش زائدالوصف اعتماد بنفس و قدرت تفکر شخص می شود.در واقع روش نقشه ی ذهنی یا ضمیرنگار روشی است برای شبیه سازی ساختار نرون های عصبی مغز روی یک صفحه کاغذ دوبعدی.در واقع نقشه ی ذهنی همان نقشه ی شناختی فرد است درباره ی موقعیتی خاص و یا مسئله ای مورد علاقه .
در برخی کشورها این ابزار در موارد اختلالات یادگیری مورد استفاده قرار می گیرد . همانطور که گفته شد این نقشه را می توان در تمام جنبه های زندگی به کار برد . از جمله در جاهایی که پیشرفت یادگیری و تفکر کند و نا مفهوم است می توان آن را کسترش داد تا باعث افزایش عملکرد انسان شود .
در واقع الگوهای ذهنی، تصویرها، پیش فرض ها، باورها و داستان هایی است که انسان درباره خود، دیگران، سازمان ها، مناسبات اجتماعی و همه جنبه های جهانی که در آن زندگی می کند در ذهن خود دارد. الگوهای ذهنی نشان دهنده دریافت های آدمی ازجهان خارج است و دقیقاً بیانگرآنچه است که درارتباط با جهان خارج می بیند. انسان بدون نقشه های ذهنی قادر به شناخت جهان پیچیده پیرامون خود نیست. البته این تصویرهای ذهنی از آنجا که نقشه کاملی از واقعیت را ارائه نمی دهند، ناقص اند ولی ادراک آدمی از جهان خارج را می سازند، منشاء تحلیل و تفسیر پدیده ها هستند و بنیان واکنش و عمل انسان را تشکیل می دهند نوآوری در زیرساخت ها - بازبینی الگوهای ذهنی و بازاندیشی در عمل- به گسترش یادگیری سازمانی کمک می کند و احترام به ایده سازمان یادگیرنده را برمی انگیزد. زیرا عوامل پیش برنده تغییر در سازمان را توانمند می سازد، به ترویج ایده های راهنمای تازه کمک می کند، زبان و درک مشترکی برای گفت و گو به دست می دهد، بازار اندیشه را پررونق می کند و گزاره های تازه ای برای درک بهتر جهان عرضه می کند، اشتیاق به آموختن و توانمند سازی فردی و گروهی را گسترش می دهد، و راهبردها و ارزش های لازم برای دست یابی به آرمان مشترک را توسعه می دهد.
به نظر پیترسنگه، اندیشمند برجسته ایده ی سازمان یادگیرنده ، الگوهای ذهنی یکی ازقواعد مؤثر سازمان یادگیرنده است که بر محدودیت ها و ناتوانی های انسان ها، به ویژه ناتوانی در تفکر، بازاندیشی و یادگیری، برای پیش برد برنامه های تغییردرخود و سازمان متمرکز شده است و به دنبال ارائه روش هایی برای بازبینی الگوهای ذهنی و تبین نقش آنها در بازاندیشی در عمل است.
نقشه ی ذهنی نیز همانند یک جاده امکان های زیر را فراهم می کند :
۱) به فرد یک مرور کلی از مفاهیم زیادی که مربوط به یک موضوع است را می دهد ( چکیده ای از یک موضوع بزرگ )
۲) راهها یی را به فرد نشان می دهد ( برای رسیدن به هدف )
۳) حجم زیادی از اطلات را در یک صفحه جمع می کند ( در حافظه موثر است )
۴) با مشاهده ی راه های مختلف باعث می شود یک مسئله خلاقانه حل شود.
۵) کارایی فرد را بالا می برد.
۶) به فرد کمک می کند تا با لذت نگاه کند، بخواند ، سرگرم باشد و در عین حال به خاطر بیاورد .
۷) توجه مغز و چشم را به خود جلب می کند.
از مزایای نقشه ی ذهنی نسبت به سایر آزمون ها ی ذهن اینست که :
۱) متعلق به همه ی گرو ه های سنی است ( به غیر از نوزادان که قدرت ترسیم ندارند ).
۲) در تجارت ، مدرسه ، خانه و همه ی مکان ها می تواند استفاده شود .
۳) نیاز به آزمونگر ندارد و توسط خود افراد ترسیم می شود .
۴) زمان خاصی برای اجرا ندارد و می تواند در طولانی مدت ترسیم شود .
برای کشیدن نقشه ذهنی چهار مرحله وجود دارد:
۱) ابتدا در وسط کاغذ شکلی که بتواند نماینده ی اصلی موضوع باشد را رسم کنید .این طرح را می¬توانید هر طور که دوست دارید بکشید: از یک طرح کلی انسان تا جزئیات یک آدم، یا یک عکس چاپ شده از خودتان.
۲) موضوعات مهم و مورد علاقه را با خطوط اصلی و رنگی که از تصویر مرکزی به سمت بیرون امتداد پیدا می کند ترسیم و با یک شکل اختصاری یا کلمات کلیدی مهم مربوط به آن ترسیم کنید . هر شعاع یک جنبه مهم از زندگی شما را نشان می¬دهد ( خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، شغلی، روحیه، سلامتی، محل زندگی، دوستی) هر خط را با نوشتن کلمه¬ای در بالای آن مشخص کنید. از رنگ¬های مختلف برای کشیدن و نوشتن روی خطوط کمک بگیرید.
۳) اطلاعات فرعی و ثانویه را روی شاخه های فرعی که از انتهای شاخه ی اصلی شروع می شود یادداشت کنید .
۴) در هر جا که امکانش وجود دارد از تصاویر استفاده کنید تاجنبه¬ای از عرصه¬ی زندگی شما را به تصویر بکشد. برای مثال؛ یک صورت یا لبخند برای دوستی، دو دست که یکدیگر را می¬فشارند برای اجتماعی، مهم نیست چه نمادی را انتخاب می‌کنید. هر چیزی را که برای شما معنی مشخصی دارد بکشید. اکنون این خطوط را از طرف دیگر امتداد دهید. در مورد این که این سر فصل‌ها برای شما جه معنی می‌دهد فکر کنید. اگر ذهن شما کار نمی¬کند از تداعی معانی استفاده کنید: اولین لغتی را که به ذهنتان در مورد سرفصل مربوطه می‌رسد انتخاب کنید. برای مثال اولین لغتی را که در مورد امور اقتصادی به ذهنتان می¬رسد نظیر بازنشستگی، تعطیلات، خانه بزرگ‌تر، مدرسه خصوصی و غیره بنویسید.
۵) و در نهایت این که نقشه¬ی ذهنی را در یک دوره¬ی زمانی تکمیل و آن را همراه خود داشته باشید و نظرات، افکار، و اهداف بیش‌تری را که دائماً به ذهنتان می رسد به آن اضافه کنید.
● بحث کلی
در واقع هنگامی که در عصر صنعتی یادداشت برداری به خصوص از نوع خطی یکرنگ و یکنواخت و خسته کننده است بنابراین نقشه های ذهنی در عصر اطلاعات موثرتر واقع می شود این نقشه ها جنبه های مختلف یک موضوع را به صورت منظمتر و قابل ادراک تر ترسیم میکند تونی بوزان می گوید : برای چند برابر کردن نبوغ ، استفاده از یادداشتهای خطی مثل آن است که به یک ستاره شناس یک جارو بدهید و از او بخواهید به ماه سفر کند در حالی که نقشه ی ذهنی ابزاری مثل یک سفینه ی فضایی است لئوناردو داوینچی نابغه ی خلاق اعتقاد داشت برای شکل گیری مغز خلاق چهار تا کار باید صورت بگیرد :
۱- تقویت حواس--> که در آن هوش حسی بسیار مهم است ، یعنی خوب دریافت کنیم
۲- مطالعه ی هنر علم --> که در آ علم یک هنر است زیبا و لطیف
۳- مطالعه ی علم هنر --> در عین حال هنر موضوعی تنها نرم ، وسیع و احساسی نیست هنر علمی دقیق و بدیهی است
۴- توجه به اینکه همه چیز در ارتباط با هر چیز دیگر است --> مغز مثل ماشین مرتبط است .
تونی اعتقاد دارد که مهمتر از مدیریت علم و دانش مدیریت مدیر دانش است ( یعنی مغز ) .
در حال حاضر ۲۵۰۰۰۰ عضو از ۷۴ کشور دنیا جزء اعضای المپیاد ذهن پویایی تونی هستند و نیز سالانه مسابقات قهرمانی بزرگترین حافظه ی دنیا نیز در کشورهای مختلف برگزار می شود .کنفرانس ذهن جادویی هم ۳۰ سال است که تا کنون در ۶۷ کشور دنیا برگزار شده .
http://www.aftab.ir/images/article/break.gif یاسین دقیقی
سپاس :
با تشکر از جناب آقای فیلیپ کمبرز مشاور دفتر نقشه ی ذهنی انگلستان که با راهنمایی ها و کمک های خویش مرا در راه شناخت اصول نقشه ی ذهنی و در نهایت تهیه ی این متن یاری دادند .
تحقیق و گردآوری : آمنه دقیقی
۱۳۸۷ مقالات ارسالی به آفتاب
