تاريخچه طب سنتي ايران

[AvAstiN]

طب در تمام ادوار تاريخ زندگى بشر، با او همراه بوده است. همچنان كه درد و رنج جزئى از زندگى بشر است، پس او همواره به دنبال راه علاج گشته و مى گردد. در ايران، يونان، روم، آشور، كلده، مصر و تمامى جهان متمدن قديم مردم از طب اطلاعاتى داشتند و كسانى كه طبابت مى كردند، گاهى به صورت موبدان خدمت مى كردند و اين بقراط حكيم بود كه توانست طب را از اين شكل خرافاتى و معبدى بيرون آورد. او ثابت كرد كه مرگ و زندگى بر طبق قوانين منظم جهان رخ مى دهد و به علاوه مسائل اجتماعى و وجدانى خاصى نيز براى طبيب معين نموده است كه گواه آن «سوگند نامه بقراط» است.
در كشور ما طب و طبابت ادوار مختلفى دارد كه مهم ترين آنها عبارتند از:
الف) دوران هخامنشى ب) دوران ساسانى ج) دوران اسلامى
الف) دوران هخامنشى
اين دوره يكى از ادوار درخشنده و پرثمر طب ايران است و در ۲۵۰۰ سال پيش از اين علم داراى منزلت خاصى بوده است چرا كه در كتب مذهبى زرتشت نيز به خصوص از بهداشت، بسيار سخن گفته شده است. لذا از اين دوران پزشكان طبقه بندى شده اند كه مهم ترين آنها طبيب (پزشك)، جراح (كارد پزشك)، منتر پزشك و گياه پزشك يا پسيانز هستند كه در اوستا مى توان به يادداشت هايى در اين مورد دست يافت.
ب) دوران ساسانيان
انتقال اصل و مايه طب، از دوران هخامنشى به دوران ساسانى بود اما بر اثر اختلافات مذهبى كه در امپراتورى روم شرقى بين امپراتوران با دانشمندان و پزشكان پيدا شد، دوران جديدى در تاريخ طب ايران و نتيجتاً در طب اسلامى پديدار شد. ايران از همسايگان كشور هاى روم شرقى بود بنابراين دانشمندان و پزشكان عالى رتبه از مرز ها به ايران مهاجرت كردند و به تعليم اين دانش اشتغال ورزيدند و به اين ترتيب بيمارستان و مدرسه جندى شاپور تأسيس شد. در دوران انوشيروان انقلاب بزرگى در علم طب ايران و جهان به وقوع پيوست كه همانا تأسيس اولين كنگره پزشكى براى مناظره و مباحثه پزشكان در مورد فلسفه و طب بوده است.
ج) دوران اسلامى
واگذارى تمام ميراث ساسانيان علاوه بر ميراث بزرگ يونانيان به مسلمانان، پس از غلبه اعراب بر ايران و انقراض سلسله ساسانيان و اشاعه زبان عربى بود. مثلاً در دوران عباسيان «جندى شاپور» به بغداد انتقال يافت به اين ترتيب كم كم بغداد مركز علم و دانش پزشكى شد و جندى شاپور از رونق افتاد، خلاصه آن كه به بركت تعاليم اسلامى مسلمانان به خدمات بزرگى در علم طب، ترجمه و تأليف متون پزشكى توفيق يافتند.در دوران اسلامى به خصوص در باب ترجمه در اثر تشويق هاى افراد درجه اول اجتماع، باب جديدى بر مترجمين باز شد و آثار زيادى به صورت كتاب هاى طبى، علمى، فلسفى، تاريخى و غيره از زبان يونانى به عربى ترجمه شد.
گروهى از مترجمان نيز در غرب كشورهاى مسلمان يعنى مراكش، الجزاير، اسپانيا، تونس و... نيز به ادامه اين خدمت اشتغال داشته اند.گروه بزرگى از مولفان بودند كه پس از مطالعه كامل ترجمه كتاب هاى يونانى، خود توانسته اند كتاب هايى را نوشته و حتى به صورت نظم درآورند و از خادمان جهان پزشكى هستند. ولى پزشكان مشرق زمين قدم هاى بزرگ ترى در راه پيشبرد علم طب برداشته اند. بيشترين سهم در طب اسلامى، متعلق به ايرانيان است.از بهترين شاگردان بقراط و جالينوس مى توان از پزشكان مسلمان نام برد كه با حفظ اخلاق پزشكى و ساير صفات نيك، بعدها بر كتب اساتيد خود نقد و بررسى نمودند!
آنها عقل سليم و تجربه را سرچشمه تحقيقات خود قرار دادند و بدين ترتيب استادان بزرگ و بى نظيرى در آسمان علم و دانش چونان ستاره هايى پرفروغ درخشيدند، مانند:
• محمدزكرياى رازى صد و چند جلد كتاب و رساله در طب مانند حاوى و المنصورى و مر شد «و آبله و سرخك» تاليف نمود
• شيخ ابوعلى سينا صاحب و مولف كتاب «قانون» و «نبض» و امثال آنها
• اسماعيل جرجانى صاحب كتاب «ذخيره خوارزمشاهى»، «يادگار» و اغراض
• ابن رشد قرطبى صاحب كتاب «كليات»، «سموم» و «شرح بر قانون»
• على بن عباس مجوسى ارجانى مولف كتاب «كامل الصناعه الطبيه الملكى»
• ابوالقاسم بن خلف الزهراوى مولف كتاب «التصريف».

[AvAstiN]

طى قرون سوم، چهارم، پنجم و ششم هجرى قمرى، پزشكان ايرانى توانستند برگ هاى زرينى بر تاريخچه طب جهان اضافه كنند و تحولات و انقلابات بزرگى را در طب ايجاد نمايند. از جمله محمد زكرياى رازى، عباس مجوسى اهوازى، شيخ الرئيس ابوعلى سينا و اسماعيل جرجانى .
اگر بخواهيم مرورى بر دستاوردهاى تلاش هاى بى شائبه دانشمندان ايرانى و ثمرات آن در جهان پزشكى داشته باشيم مى توانيم بگوييم.
۱ _ بيرون آوردن علم طب از صورت نظرى و متحول ساختن اين علم با ايجاد بستر مناسب براى عرضه طب عملى، گامى بسيار مثبت در راه توسعه و پيشبرد اين دانش بوده است.
۲ _ ايجاد نظم و ترتيب در دانش طب پراكنده و بى سر و سامان يونانى و افزودن اطلاعاتى جديد در زمينه پزشكى و تكميل اطلاعات قبلى.
۳ _ با نظر بر وظايف و طبايع شرح داده شده براى اعضاى بدن، تاثير دارو و درمان را با توجه به طبيعت داروها و شرايط اقليمى بيماران وارد علم پزشكى ساخته اند و توانستند تا قرن شانزدهم، هفدهم و نيمه هاى قرن هجدهم در علم پزشكى اروپا، تاثيرات حيرت انگيزى به جا بگذارند. حتى عده زيادى از پزشكان اروپايى (آلمان و اتريش) تحت تاثير افكار و تحقيقات پزشكان اسلامى قرار گرفتند و آنان را آرابيست (Arabistes) مى ناميدند كه تا اوايل قرن هفدهم ميلادى در اروپا از حاميان زيادى برخوردار بودند و افكارشان مورد توجه بوده است.
كار آنها تحقيق و بررسى عينى روى نتايج به دست آمده از پژوهش هاى پزشكان اسلامى و بسط و ترويج افكار آنها بوده است كه گروه بزرگى از پزشكان را تشكيل مى داده اند. خود اين پزشكان گروه هاى فكرى و مكتب هاى علمى در اروپا ايجاد كردند كه از آن شمار مى توان مكتب سالرن و پادوا در ايتاليا را نام برد كه تحت تاثير و نفوذ مستقيم دانشمندان علم طب اسلامى بوده اند. ترجمه هايى از آثار دانشمندان اسلامى نيز نشان دهنده نفوذ همه جانبه آثار آنها بر نام آوران عرصه علم طب در ديار فرنگ است براى مثال مى توان از ترجمه كتاب «آبله و سرخك» رازى كه به زبان لاتين ترجمه شده و همچنين ترجمه «قانون» ابوعلى سينا ياد كرد كه هر يك حدود چهل تا پنجاه بار به زبان هاى زنده دنيا تجديد چاپ شده است.
علاوه بر آن ژراد دو كرمن فرانسوى از معروف ترين كسانى است كه به ترجمه قانون شيخ و حاوى و منصورى زكرياى رازى و كتاب تصريف ابوالقاسم پرداخته است و از كسانى كه اطلاعات طب اسلامى ايران را به اروپا برده اند و همچون گنجينه اى از آن مراقبت كرده اند مى توان از ژرد برد ورياك و آشوك ريموند نام برد .
• عصر تحول طب اسلامى ايران
اين مهم از زمانى شروع مى شود كه كتاب ذخيره خوارزمشاهى توسط سيد اسماعيل جرجانى نوشته و تاليف مى شود (متوفى به سال ۵۳۱ هجرى قمرى). اين دانشمند والامقام ايرانى جنبش عظيمى در نشر متون پزشكى در تمدن اسلامى در آن زمان ايجاد كرد كه كتب نوشته شده خود را به زبان فارسى به رشته تحرير درآورد كه همان «ذخيره خوارزمشاهى» است.
كتاب ذخيره خوارزمشاهى مشتمل بر ده جلد كتاب كوچك تر است، بدين شرح:
•كتاب اول: در شناختن حد و حدود طب، هدف آن و گنجينه بدن انسان از مواد، خلط ها، مزاج ها، طبيعت بدن ها، عادت ها و شرح هر يك از اعضاى بدن.
•كتاب دوم: در تشخيص بيمارى از حالت هاى بدن انسان و انواع و درجه بندى بيمارى ها و دلايل بروز آن و تشخيص و شناسايى نبض بيمار، تفسير و شناسايى حال بيمار مبتنى بر موارد زائدى كه از تن بيرون يا خارج مى شود مانند عرق و ادرار.
•كتاب سوم: در حفظ تندرستى و چگونگى انجام اين امر و شناخت نوشيدنى ها و خوراكى ها و ميزان و چگونگى خواب و بيدارى، و حركت، سكون و بازشناسى انواع رايحه ها و عطردرمانى (Aromatherapy ) و تدابير و راه هاى به كارگيرى روغن ها، مصرف مسهل و ملين و مواد تهوع آور، چگونگى انجام فصد و حجامت و فوايد شادى و مضرات غم و مسائل فرهنگى روانشناسى كه لفظ قديم بسيار زيبا و دلنشين بيان شده است و تشخيص نشانه هاى بيمارى و پرورش بچه ها و نگهدارى از پيران و مسافران از جمله مطالب بسيار شيوا، دقيق و مهمى است كه از آن سخن به ميان آمده است.
•كتاب چهارم: در تشخيص مرض و بيمارى و راه هاى آن كه بسيار ظريف و مدبرانه بيان شده است.
•كتاب پنجم: علل و علامت و عوارض تب و چگونگى معالجه آن .
•كتاب ششم: در معالجه بيمارى ها از فرق سر تا نوك پا
•كتاب هفتم: در معالجه ورم ها، آماس ها، زخم ها و چگونگى شكافتن و داغ كردن آنها (جراحى) و معالجه كردن عضوى كه سياه شده و مى ميرد، چگونگى معالجه شكستگى و ضرب خوردگى.
•كتاب هشتم: در زمينه راه هاى حفظ بهداشت و آراستگى ظاهرى.
•كتاب نهم: در زمينه چگونگى كاركرد و استفاده از زهرها و پادزهرهاى مهم در پزشكى.
•كتاب دهم: در تعب هايى كه به شكل هاى گوناگون پديدار مى گردند.

[AvAstiN]

در نوشته پيشين تا جايى پيش رفتيم كه به معرفى كتب ده جلدى خوارزمشاهى پرداختيم. بد نيست بدانيم كه سه كتاب ديگر نيز به زبان فارسى نوشته شده است كه عبارتند از «يادگار» - «اغراض الطبيه و مباحث العلائيه» و «خف علايى و يا خفى علايى».
از جمله كتاب هايى كه در چنين دورانى تاليف شد مى توان از كتاب قانون شيخ كه شامل پنج كتاب بدين ترتيب است، نام برد:
۱- كليات كه شامل چهار فن و چهار شيوه است.
۲ _ ادويه مفرده (داروهايى گياهى) كه شامليت آن بر دو جمله است.
۳ _ بيمارى هاى اعضاى بدن از سر تا نوك پا كه شامل بيست و دو تكنيك است.
۴ _ بيمارى هاى تخصصى كه به عضو خاصى اختصاص ندارد.
۵ _ داروهاى گياهى مركب كه در بردارنده مقالات و دو جمله است.
يكى از مولفين بزرگ كتاب هاى طبى در تمدن اسلامى، سيد اسمعيل طبيب بوده است. از دوران حمله مغول و خسارات فراوان وارده بر ايران زمين، تا دوران قاجار هيچ كتاب و رساله پزشكى اى نوشته نشده است.
كتاب «تحفه حكيم مومن» اثر محمد مومن بن ميرزا محمد زمان تنكابنى از آثار درخشان در زمينه طب سنتى و خواص گياهان، كانى ها، روغن ها و مواد طبيعى درمانى است كه قدمت آن حدوداً از زمان صفويه انتشار يافته است.«تحفه حكيم مومن» در نتيجه و حاصل مطالعات نويسنده آن در دوران خود است، قابل توجه است كه عموماً در آن دوران تحصيل علم پزشكى كه به همراه حكمت و فلسفه و تواماً آموخته مى شده است شكل يادگيرى در حضور استاد به صورت ديدن چهره و حال و هواى بيمار (معاينه)، نبض گيرى و نسخه نويسى (تغذيه و گياهان مفرده و مركبه دارويى) بوده است، چنانچه تا حدود نيم قرن پيش در كشور ايران هنوز اين روش وجود داشته است.
يكى از كتب قابل توجهى كه در اين دوره تاليف شد كتاب «مالا يسع الطبيب جهله يا مالا يسمع الطبيب» تاليف يوسف بن اسماعيل خويى شافعى معروف به «ابن الكبير» است كه نام آن را «جامع» گذاشته اند كه شامل دو كتاب يا دو قسمت است كه اولى در دوا هاى مفرده و تغذيه و دومى در داروهاى مركب است.
كتاب ديگر به نام «جامع المفردات الادويه و الاغذيه» تاليف ابن ابيطار (ضياءالدين عبدالله بن احمد مالقى اندلسى) «اهل اسپانيا» است.
كتاب ديگرى كه در اين زمينه خوش درخشيده است «تذكره شيخ داود انطاكى» اين كتاب، نوشته شيخ داود بن انطاكى «پزشك» است كه ملقب به بينا بوده است و اين كتاب شامل چند باب است:
باب اول: در زمينه كليات علوم پزشكى
باب دوم: در قوانين افراد و تركيب
باب سوم: در مفردات و مركبات
باب چهارم: در بيمارى ها
كتاب هايى كه در اين زمينه به تاليف رسيده است كتاب «حاوى رازى» و اختيار «شرح جالينوس بر بقراط» و «قرا با دين موجز» و «حواشى بر قانون ابن سينا» و «رساله در فصد» است.
كتاب قانون اثر ابوعلى سينا، سال هاى سال در كشورهاى اروپا مورد توجه بوده و تدريس شده است و در دانشكده هاى پزشكى سراسر جهان به زبان هاى مختلف تدريس گشته است.
كتاب معالجات بقراطى نيز در اين زمينه در آن دوران منتشر شد.
كتاب حاوى كبير و صغير: كتاب حاوى به زبان ساده تاليف «محمدبن زكرياى رازى» پزشك نامى ايران است. اين كتاب بعد از مرگ رازى با كمك و زحمت خواهر رازى تدوين گشته است. به طورى كه در اخبار است رازى يادداشت هاى حاوى را تهيه كرده است ولى عمرش براى تدوين كامل آن كفاف نداده است و همان گونه كه مى دانيم كتاب «حاوى» دايره المعارفى است كه شامل ماوقع و آنچه است كه در مطب رازى رخ داده و حاصل معالجه و روايت علايم بيمارى بيماران در بيمارستان است و شاهكار بزرگ علم پزشكى و مايه افتخار تمدن بزرگ اسلامى است.
كتاب حاوى شامل ۱۲ باب است بدين شرح:
۱ _ در درمان بيمارى ها و بيماران
۲ _ در حفظ بهداشت
۳ _ در بخيه و شكسته بندها و زخم ها
۴ _ در نيروى داروها و غذاها
۵ _ در داروهاى مركب
۶ _ در صنايع پزشكى و وسايل مورد استفاده در اين صنعت
۷ _ در داروسازى رنگ و مزه و بوى داروها
۸ _ در بدن ها، انواع طبايع و چگونگى عملكرد آنها
۹ _ در وزن ها و پيمانه ها
۱۰ _ در تشريح اعضاى بدن، آناتومى و فوايد و كارآمدى هر عضو بدن
۱۱ _ در دلايل و اسباب و وسايل طبيعى در پزشكى
كتاب حاوى همچنين به زبان لاتين «Continens» نيز ترجمه شده است. بهترين نسخه كتاب حاوى همان است كه در كتابخانه اى در نزديكى مادريد اسپانيا موجود است كه بهترين نسخه اين كتاب است كه با اقتباس از آن جلدهاى ديگرى بدين شرح منتشر شده است:
جلد اول: بيمارى هاى مربوط به سر (مغز و اعصاب)
جلد دوم: بيمارى هاى چشم
جلد سوم: بيمارى هاى گوش و بينى و دندان
جلد چهارم: بيمارى هاى ريه
جلد پنجم: بيمارى هاى مرى و معده
جلد ششم: استفراغ ها، چاقى و لاغرى
جلد هفتم: بيمارى پستان، كبد و قلب
جلد هشتم: ورم امعا و بيمارى هاى مربوطه

[AvAstiN]

در ادامه معرفى تاريخچه بزرگان و آثار طب سنتى ايران زمين مى توان از نام ايلاقى (شرف الزمان) كه از شاگردان بنام بوعلى سينا در طب بود نام برد. كتب «طب ايلاقى»، «فصول ايلاقى» و «فصول ايلاقيه» يا «ايلاقيه الفصول» در كتابخانه ها و فهرست ها ديده مى شود و مورد اعتبار بوده است.
كتاب «كوناش فاخره»: از نوشته هاى محمدبن زكرياى رازى بوده است كه در زمان خود براى طلبگان علم طب و دانشجويان اين رشته داراى ارزش ماهيتى فراوان بوده است.
نام ديگرى كه در دوران خلفاى عباسى بر سر زبان ها بوده است «يوسف ساهر» معروف به «يوسف القس» است. وى به علت داشتن نوعى بيمارى به «يوسف ساهر بيدار» مشهور گشته است. نوشته هاى او شامل دو فصل مجزا مى شود قسمت اول: بيست باب (فصل) در مورد اعضا و جوارح بدن انسان و قسمت دوم حدود ۶ فصل است و در مورد وظايف اعضاى بدن به صورت نامرتب توضيح مى دهد.
در تاريخ طب همچنين به كلمه اى برمى خوريم كه به معناى خاندان پزشكى است كه در پيشبرد اهداف دانشگاه «جندى شاپور» سهم بسزايى داشته اند كه به آنها «بختشيوع» مى گفتند.
يكى از مورخين بزرگ اروپايى در مورد خاندان پزشكى «بختشيوع» چنين مى نويسد:
۱ _ بختشيوع اول (بنيانگذار)
۲- جرجيس طبيب (۷۶۱ ميلادى)
۳- بختشيوع دوم (۸۰۱ ميلادى)
۴ - جبرائيل (۸۲۸ ميلادى)
۵- جرجيس دوم
۶- بختشيوع سوم (۸۷۰ ميلادى)
۷- عبيدالله
۸- يحيى يا يوحنا
۹- جبرائيل (۱۰۰۶ ميلادى)
۱۰- بختشيوع چهارم (۹۴۵ ميلادى)
«جالينوس» حكيم از پزشكان بزرگ و بى نظير يونان است كه دنباله رو تحقيقات بقراط است و علم طب بسيار مديون اوست. نوشته هاى او اغلب به زبان عربى ترجمه شده و مدت ها به جهان پزشكى جسم و ذهن خدمت كرده است. در اين زمان حكام هندى و يونانى از خود آثار بسيار ارزشمندى به جاى گذاشته اند كه در جاى خود از آن ياد خواهد شد. در اين دوران مى توان از آثارى چون: «كتاب النبض الكبير» ، «سته عشر»، «كتاب النفس»، «كتاب حيله البرء»، «كتاب ايام البحران»، «كتاب القوى الطبيعه»، «كتاب صرع الاطفال»، «كتاب الذبول»، «كتاب الترياق»، «كتاب الادويه المفرده» و «الاخلاط لبقراط» مى توان نام برد كه هر يك از اين كتب از طرف دانش پژوهان طب مورد استقبال و توجه شايانى قرار گرفت و سال هاى سال منبع اطلاعاتى براى اين گروه بوده است.
كتاب ديگرى كه در اين زمينه مورد بررسى و توجه قرار گرفته «كتاب كامل الصناعه» تاليف و نوشته «ابوالحسن مجوسى اهوازى» است كه از پزشكان بزرگ و نامى مسلمان و حاذق و دانشمند بوده است.
وى در ساختن مراكز درمانى معروف در زمان عضدالدوله ديلمى خدماتى انجام داده و كتاب او «كامل الصناعه» مبتنى بر دو بخش مهم و عمده است. قسمت تئورى و قسمت پراكتيكال (عملى) كه داراى فصل ها و مقالات و بخش هاى كوچكتر است. قابل ذكر است كه اين كتاب در حدود سال ۱۵۰۰ ميلادى ترجمه و در حدود سال ۱۵۲۵ ميلادى در فرانسه چاپ شد و بسيار مورد استفاده پزشكان در دانشكده هاى پزشكى آن زمان قرار گرفته است، اين كتاب در ايتاليا و فرانسه ترجمه شده است.
جالب توجه است كه يك دوره كامل جراحى كه از زمان يونانيان شروع شده در اين كتاب به رشته تحرير درآمده است و بسيار مورد استفاده جراحان اروپا قرار گرفته است.
منابع و مراجع غنى در اين مورد كتب: «اهوازى كيست» و «ملكى چيست» هستند. همچنين «پندنامه اهوازى» كه در حدود سال ۱۳۲۶ در تهران چاپ شد و چاپ مجدد آن در سال ۱۳۲۶ شمسى بوده است. كتاب «تحفه حكيم مومن» نيز از كتب گرانمايه در زمينه طب قديم است كه حدود ۳۰۰ سال است كه مورد تحقيق پزشكان علوم قديم قرارگرفته و قرار دارد. اين كتاب يكى از پرارزش ترين كتب طبى در اسلام و ايران است كه در نوع خود كم نظير، كامل، پويا و مفيد است و به كليه علاقه مندان توصيه مى شود در صورت داشتن دانش زبان عربى حتماً آن را مورد تحقيق و مطالعه قرار دهند. اين كتاب ارزشمند در زمينه درمان بيمارى ها با داروهاى گياهى با منشاء طبيعى و معدنى، حيوانى و غيره است.
* با تشكر از استاد گرانمايه دكتر محمود نجم آبادى