matrix
7th December 2009, 08:08 PM
به فارسي «كتيرا» ناميده مي شود. به فرانسويGomme adragante و به انگليسي Tragacanth و به عربي «كثيرا» گفته مي شود. شيرة گياهي است كه بيشتر از گياهاني از جنس Astragalus از خانوادة Leguminosae به نام عمومي «گون» گرفته مي شود.
مشخصات گياه گون
گياه گون را به فرانسوي Astragale و Tragacanthe و به انگليسي Astragale يا Tregacanth و Milkveteh مي نامند. گونه هاي مختلفي داردكه به صورت درختچه يا گياهان علفي چند ساله و يكساله مي باشند. تعداد گونه هاي آنها از 200 متجاوز است عموماً در مناطق استپي و كوهستاني ايراني مي رويند و غالب آنها خاردار هستند . در ايران به طور كلي آنها را «گون» نامند و در كتب طب سنتي اين گياهان با نام عربي «محلب العقاب» و «اصابع العروس» آمده است.
از تعداد زيادي از آنها صمغ كتيرا استخراج مي شود كه از لحاظ اقتصادي بسيار اهميت دارند زيرا كتيرا مورد مصرف دارويي و صنعتي فراواني دارد. بعضي از اين گياهان به علت جذب مادة سلنيوم از خاك سمي هستند و با پي بردن به وجود سلنيوم در اين گياهان به وجود اورانيوم در محل رويش آنها پي مي برند. از نوعي گياه گون گز خوانسار گرفته مي شود كه شرح آن در قسمت مخصوص گز خوانسار در جلدهاي ديگر اين مجموعه آمده است. اسامي علمي تعدادي از گونهاي معروف كه در ايران مي رويند به شرح زير است:
1- Astragalus adscendens Boiss. & Hauss kn. در چهار محال، خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه اي است كوچك شاخه هاي آن خوابيده و چتري و برگهاي آن 6-4 جفت برگچه دارد. از اين درختچه گز خوانسار گرفته مي شود كه در بخش گزها شرح داده شده است. از اين گون مانند اغلب گونها كتيرا نيز گرفته مي شود.
2- گون سفيد A.gossypinus Fisch. Var filagineus Boiss ، درختچه اي است با خارهاي زرد، برگها داراي 7-4 برگچه بيضي، نوك تيز و در نقاط استپي كشور مانند همدان، كرمانشاه ، كردستان ، بختياري، بهبان، دامنه هاي البرز و كرج ديده مي شود. از اين گونه كتيراي بسيار مرغوبي استخراج مي شود كه از كتيراهاي سفيد مرغوب است.
3- Astragalus acutus Bge ، درختچه اي است بزرگ خاردار و برگهاي آن داراي 7-5 جفت برگچه است. اين گون در فارسي و در دامنه هاي مرتفع كوه دنا ديده مي شود.
4- A.brachycalyx Fisch درختچه اي است كه در ارتفاعات كردستان ديده مي شود. برگهاي آن 9-5 جفت برگچه دارد.
5- A.calliphysa Bge درختچه اي است كه در بيابانهاي بين يزد و كرمان ديده مي شود. گياهي است خاردار با كركهاي سفيد، برگهاي آن 3-2 جفت برگچه دارد.
6- A.dolius Boiss. & Hausskn دركردستان، اورامان مي رويد. داراي خارهاي بلند و انبوه است و برگهاي آن داراي 4 جفت برگچه فاصله دار مي باشد.
7- A.glaucacanthos Fisch اين گون با نام محلي «اسي گون» شناخته مي شود . درختچه اي است كه در كرج، اصفهان، همدان، اطراف يزد و حوالي كرمان ديده مي شود. گياهي است خاردار با خارهاي طويل. برگهاي آن داراي 4-3 جفت برگچه است.
8- A.kurdicus Boiss. اين درختچه در ارتفاعات كردستان و مناطق جنوبي ايران در بوشهر انتشار دارد.
9- A.echidna Bge درختچه اي است در ارتفاعات مركزي شرقي ايران ديده مي شود. شاخه هاي آن قطور، خاردار و برگهاي آن داراي 8-6 جفت برگچه است.
10- A. parrowianus Boiss. & Hausskn ، نام آن گون زرد يا زردگون . درختچه اي است با خارهاي زرد رنگ و برگهاي آن داراي 6-5 جفت برگچه نيزه اي است. اين گون اولين بار در ارتفاعات پرو كرمانشاه ديده شده است و نام آن از اين محل ناشي مي شود . در ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات البرز و دره كرج انتشار دارد. از اين گون كتيراي زرد استخراج مي شود.
11- A.florulentus Boiss. & Hausskn، درختچه اي است كه در ارتفاعات كهكيلويه و در فريدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهاي آن داراي 10-8 جفت برگچه بيضي و نوك تيز است.
12- A.verus Oliv. كه در كرمانشاه همدان، اورامان و شاهو انتشار دارد.
13- A.gummifer Labill در كردستان و همچنين در سوريه، لبنان و ارمنستان انتشار دارد. بوته اي است چوبي كه بلندي آن تا 5/0 متر مي شود. ساقه گياه خاردار، گلها زرد رنگ و ميوة آن نيام است كه آن در يك عدد دانه قرار دارد.
14- A. sarcocolla Dymock از شناسايي اين گون در گزارشهاي گياه شناسان ايران ذكر نشده ولي در گزارش گياه شناسان هندي آن را بومي ايران مي دانند.
15- A. pseudoparrowianus Sirj. & Rech. شبيه گون زرد است. نام محلي آن در دامنه هاي البر «شلال» است.
و دهها گونة ديگر در نواحي جنوب شرقي ايران در بلوچستان، بين شهداد، كرمان، ارتفاعات الوند، ارتفاعات ييلاقات مازندران ، كوه رادكان ، اطراف سمنان، بين نيشابور و مشهد، استان فارس و حوالي لار و ... مي رويند. علاوه بر گونه هاي درختچه اي فوق چندين گونه گون علفي نيز در آذربايجان و ساير نقاط ايران مي رويند كه از نظر كتيرا قابل توجه نيستند.
بين گونه هاي فوق تعدادي از نظر توليد محصول كتيرا بيشتر از سايرين قابل توجه هستند، از آن جمله: A.gossypinus, A.verus و A.gummifer از نظر كتيراي سفيد و A.parrowianus و چند گونة ديگر از جمله A.creticus Lamk. كه در ايران ديده نشده است و همچنين A.pseudoparrowianus از نظر كتيراي زرد.
مشخصات صمغ كتيرا
كتيرا صمغي است كه از ساقة گون گرفته مي شود. اين صمغ خودبخود و يا معمولاً بر اثر شكافي كه به ساقة گون وارد مي شود جاري مي گردد و پس از مدت كوتاهي خشك مي شود كه آن را جمع آوري كرده و به دو صورت عمده در بازار عرضه مي كنند. يك نوع كتيراي زرد است كه مانند تارها و يا نوارهاي پيچيده و دودي به شكل است و ديگر كتيراي سفيد است كه به شكل پارچةعريضي مي باشد و اطراف يا وسط آنها برآمده است.
تركيبات شيميايي
كتيرا داراي 15-10 درصد آب، 4-3 درصد مواد معدني و 3 درصد نشاسته است. كتيرا ماده اي است بي بو كه 70-60 درصد آن را آب حل نمي شود ولي با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده اي در مي آيد كه ذرات نشاسته در داخل آن محسوساً ديده مي شود. در كتيرا به طور كلي دو نوع مادة مؤثر قابل توجه وجود دارد يكي ماده اي است كه در آب محلول است به نام تراگاكانتين، دوم ماده اي است كه در آب بخصوص آب سر غير محلول است و باسورين ناميده مي شود. تراگاكانتين متشكل است از اورونيك اسيد كه به چند مولكول قند آرابينوز متصل است. باسورين شامل گالاكتورونيك اسيد متصل به قندهاي گالاكتوز و كسيلوز مي باشد.
كتيرا از نظر شيميايي مخلوطي است از تعدادي پلي ساكاريد وزن مولكولي كتيرا بالغ بر هشتصد هزار است.
خواص – كاربرد
از نظر طبيعت صمغ كتيرا، حكماي طب سنتي اتفاق نظر ندارند. عدة زيادي آن را از نظر گرمي و سردي معتدل و از نظر رطوبت آن را مرطوب و حتي مرطوب تر از صمغ عربي مي دانند، ولي عدة ديگري از حكما معتقدند كه طبيعت كتيرا سرد و خشك است . از نظر خواص معتقدند كه كتيرا غليظ كنندة خون و مواد رقيقه و به طور كلي نرم كننده است وحدت اخلاط و حدت داروهاي گرم را كه خورده مي شود، تسكين مي دهد و معده را تقويت مي بخشد، نظر به اين خاصيت كتيرا است كه در توصيه هاي دارويي طب سنتي غالباً آماده است كه داروهاي خيلي گرم و شديد با كتيرا خورده شود. كتيرا كمي ملين و مسهل است. مخلوط با لعابها و داروهاي مناسب براي زخمهاي چشم، دردهاي چشم ، و ورم ملتحمه مفيد است. مصرف گرد آن نيز در اين موارد نافع است و از صمغ عربي در موارد اكتحال مؤثر تر است. اگر كتيرا با شير تازة بز خورده شود براي بند آوردن خونروي از سينه و ساير اعضاي داخلي، سرفه، خشونت سينه و حلق و زخمهاي ريه، گرفتگي آواز نافع است و اگر با عسل مخلوط كرده از آن چسب درست كنند و حبها را در دهان نگه داشته و آب آن را فرو برند براي ناراحتي هاي سينه نافع است. اگركتيرا مخلوط با داروهاي مناسب خورده شود براي تقويت روده، تسكين درد كليه و مثانه، زخم مثانه و مجاري بول مفيد است و اگر آن را با مغز بادام شيرين، نشاسته و شكر مخلوط كنند، بسيار چاق كننده و مقوي است . اگر لعابهاي مناسب مخلوط به موي ماليده شود از دو تا شدن مو جلوگيري مي شود. مقدار خوراك آنها تنها و يا با داروهاي مختلفه از 25-5 گرم مي باشد.
توجه:
1. از جنس Astragalus گياهي به نام Astragalus fasciculaefolius Boiss در ايران بين كازرون ، بوشهر و شيراز و در مسجد سليمان، خرم آباد، لرستان ، كردستان و در لاوه 80 كيلومتري شمال غرب دزفول ديده مي شود.
2. گياهي است خشبي بلندي آن 100-30 سانتي متر شاخه هاي آن پوشيده ازكرك مجهز به خارهاي دراز و سفيد است. برگهاي آن داراي 3-2 جفت برگچه بيضي شكل و كمي گوشتي است. از اين گياه مادة شيريني ترشح مي شود كه صادر مي شود. اين ماده به صورت قطعات زرد قهوه اي كمرنگ، شكننده، بي بو و شيرين و قابل حل در آب و الكل است و شامل ماده اي شبيه گليسيريزين مادة فعال ريشة شيرين بيان است. از خمير اين ماده براي تسكين دردگوش به طور ضماد استفاده مي شود. و در گشته خانمها از صمغ آن براي صاف كردن صورت استفاده مي كردند.
2. گياه ديگري به نام Astragalus hamosus L از اين خانواده در ايران در بندرعباس، جزيرة قشم، كاشان در سيلاخور، شوش، دهلران، سياه كوه پشت كوه، گرتوند، نيريز فارس، بوشهر و همدان ديده مي شود.
گياهي است يكساله به بلندي 25-20 سانتي متر پوشيده از كرك. برگها داراي 12-10 جفت برگچه، ميوة آن نيام به طول 40-20 ميلي متر و عرض 3 ميلي متر استوانه اي شكل كه در آن 25-20 دانه قرار دارد. اين گياه را با گل بنفشه مخلوط مي كنند مسهل خوبي است. گياه براي ناراحتي اعصاب مفيد است ترشح شير را افزايش مي دهد. از نظر كتيرا چندان مورد توجه نيست و مقدار جزئي صمغي شبيه كتيرا از آن گرفته مي شود. در شبه صمغي كه از اين گياه گرفته مي شود موادتراگاكانت و ساپونين وجود دارد.
مشخصات گياه گون
گياه گون را به فرانسوي Astragale و Tragacanthe و به انگليسي Astragale يا Tregacanth و Milkveteh مي نامند. گونه هاي مختلفي داردكه به صورت درختچه يا گياهان علفي چند ساله و يكساله مي باشند. تعداد گونه هاي آنها از 200 متجاوز است عموماً در مناطق استپي و كوهستاني ايراني مي رويند و غالب آنها خاردار هستند . در ايران به طور كلي آنها را «گون» نامند و در كتب طب سنتي اين گياهان با نام عربي «محلب العقاب» و «اصابع العروس» آمده است.
از تعداد زيادي از آنها صمغ كتيرا استخراج مي شود كه از لحاظ اقتصادي بسيار اهميت دارند زيرا كتيرا مورد مصرف دارويي و صنعتي فراواني دارد. بعضي از اين گياهان به علت جذب مادة سلنيوم از خاك سمي هستند و با پي بردن به وجود سلنيوم در اين گياهان به وجود اورانيوم در محل رويش آنها پي مي برند. از نوعي گياه گون گز خوانسار گرفته مي شود كه شرح آن در قسمت مخصوص گز خوانسار در جلدهاي ديگر اين مجموعه آمده است. اسامي علمي تعدادي از گونهاي معروف كه در ايران مي رويند به شرح زير است:
1- Astragalus adscendens Boiss. & Hauss kn. در چهار محال، خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه اي است كوچك شاخه هاي آن خوابيده و چتري و برگهاي آن 6-4 جفت برگچه دارد. از اين درختچه گز خوانسار گرفته مي شود كه در بخش گزها شرح داده شده است. از اين گون مانند اغلب گونها كتيرا نيز گرفته مي شود.
2- گون سفيد A.gossypinus Fisch. Var filagineus Boiss ، درختچه اي است با خارهاي زرد، برگها داراي 7-4 برگچه بيضي، نوك تيز و در نقاط استپي كشور مانند همدان، كرمانشاه ، كردستان ، بختياري، بهبان، دامنه هاي البرز و كرج ديده مي شود. از اين گونه كتيراي بسيار مرغوبي استخراج مي شود كه از كتيراهاي سفيد مرغوب است.
3- Astragalus acutus Bge ، درختچه اي است بزرگ خاردار و برگهاي آن داراي 7-5 جفت برگچه است. اين گون در فارسي و در دامنه هاي مرتفع كوه دنا ديده مي شود.
4- A.brachycalyx Fisch درختچه اي است كه در ارتفاعات كردستان ديده مي شود. برگهاي آن 9-5 جفت برگچه دارد.
5- A.calliphysa Bge درختچه اي است كه در بيابانهاي بين يزد و كرمان ديده مي شود. گياهي است خاردار با كركهاي سفيد، برگهاي آن 3-2 جفت برگچه دارد.
6- A.dolius Boiss. & Hausskn دركردستان، اورامان مي رويد. داراي خارهاي بلند و انبوه است و برگهاي آن داراي 4 جفت برگچه فاصله دار مي باشد.
7- A.glaucacanthos Fisch اين گون با نام محلي «اسي گون» شناخته مي شود . درختچه اي است كه در كرج، اصفهان، همدان، اطراف يزد و حوالي كرمان ديده مي شود. گياهي است خاردار با خارهاي طويل. برگهاي آن داراي 4-3 جفت برگچه است.
8- A.kurdicus Boiss. اين درختچه در ارتفاعات كردستان و مناطق جنوبي ايران در بوشهر انتشار دارد.
9- A.echidna Bge درختچه اي است در ارتفاعات مركزي شرقي ايران ديده مي شود. شاخه هاي آن قطور، خاردار و برگهاي آن داراي 8-6 جفت برگچه است.
10- A. parrowianus Boiss. & Hausskn ، نام آن گون زرد يا زردگون . درختچه اي است با خارهاي زرد رنگ و برگهاي آن داراي 6-5 جفت برگچه نيزه اي است. اين گون اولين بار در ارتفاعات پرو كرمانشاه ديده شده است و نام آن از اين محل ناشي مي شود . در ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات البرز و دره كرج انتشار دارد. از اين گون كتيراي زرد استخراج مي شود.
11- A.florulentus Boiss. & Hausskn، درختچه اي است كه در ارتفاعات كهكيلويه و در فريدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهاي آن داراي 10-8 جفت برگچه بيضي و نوك تيز است.
12- A.verus Oliv. كه در كرمانشاه همدان، اورامان و شاهو انتشار دارد.
13- A.gummifer Labill در كردستان و همچنين در سوريه، لبنان و ارمنستان انتشار دارد. بوته اي است چوبي كه بلندي آن تا 5/0 متر مي شود. ساقه گياه خاردار، گلها زرد رنگ و ميوة آن نيام است كه آن در يك عدد دانه قرار دارد.
14- A. sarcocolla Dymock از شناسايي اين گون در گزارشهاي گياه شناسان ايران ذكر نشده ولي در گزارش گياه شناسان هندي آن را بومي ايران مي دانند.
15- A. pseudoparrowianus Sirj. & Rech. شبيه گون زرد است. نام محلي آن در دامنه هاي البر «شلال» است.
و دهها گونة ديگر در نواحي جنوب شرقي ايران در بلوچستان، بين شهداد، كرمان، ارتفاعات الوند، ارتفاعات ييلاقات مازندران ، كوه رادكان ، اطراف سمنان، بين نيشابور و مشهد، استان فارس و حوالي لار و ... مي رويند. علاوه بر گونه هاي درختچه اي فوق چندين گونه گون علفي نيز در آذربايجان و ساير نقاط ايران مي رويند كه از نظر كتيرا قابل توجه نيستند.
بين گونه هاي فوق تعدادي از نظر توليد محصول كتيرا بيشتر از سايرين قابل توجه هستند، از آن جمله: A.gossypinus, A.verus و A.gummifer از نظر كتيراي سفيد و A.parrowianus و چند گونة ديگر از جمله A.creticus Lamk. كه در ايران ديده نشده است و همچنين A.pseudoparrowianus از نظر كتيراي زرد.
مشخصات صمغ كتيرا
كتيرا صمغي است كه از ساقة گون گرفته مي شود. اين صمغ خودبخود و يا معمولاً بر اثر شكافي كه به ساقة گون وارد مي شود جاري مي گردد و پس از مدت كوتاهي خشك مي شود كه آن را جمع آوري كرده و به دو صورت عمده در بازار عرضه مي كنند. يك نوع كتيراي زرد است كه مانند تارها و يا نوارهاي پيچيده و دودي به شكل است و ديگر كتيراي سفيد است كه به شكل پارچةعريضي مي باشد و اطراف يا وسط آنها برآمده است.
تركيبات شيميايي
كتيرا داراي 15-10 درصد آب، 4-3 درصد مواد معدني و 3 درصد نشاسته است. كتيرا ماده اي است بي بو كه 70-60 درصد آن را آب حل نمي شود ولي با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده اي در مي آيد كه ذرات نشاسته در داخل آن محسوساً ديده مي شود. در كتيرا به طور كلي دو نوع مادة مؤثر قابل توجه وجود دارد يكي ماده اي است كه در آب محلول است به نام تراگاكانتين، دوم ماده اي است كه در آب بخصوص آب سر غير محلول است و باسورين ناميده مي شود. تراگاكانتين متشكل است از اورونيك اسيد كه به چند مولكول قند آرابينوز متصل است. باسورين شامل گالاكتورونيك اسيد متصل به قندهاي گالاكتوز و كسيلوز مي باشد.
كتيرا از نظر شيميايي مخلوطي است از تعدادي پلي ساكاريد وزن مولكولي كتيرا بالغ بر هشتصد هزار است.
خواص – كاربرد
از نظر طبيعت صمغ كتيرا، حكماي طب سنتي اتفاق نظر ندارند. عدة زيادي آن را از نظر گرمي و سردي معتدل و از نظر رطوبت آن را مرطوب و حتي مرطوب تر از صمغ عربي مي دانند، ولي عدة ديگري از حكما معتقدند كه طبيعت كتيرا سرد و خشك است . از نظر خواص معتقدند كه كتيرا غليظ كنندة خون و مواد رقيقه و به طور كلي نرم كننده است وحدت اخلاط و حدت داروهاي گرم را كه خورده مي شود، تسكين مي دهد و معده را تقويت مي بخشد، نظر به اين خاصيت كتيرا است كه در توصيه هاي دارويي طب سنتي غالباً آماده است كه داروهاي خيلي گرم و شديد با كتيرا خورده شود. كتيرا كمي ملين و مسهل است. مخلوط با لعابها و داروهاي مناسب براي زخمهاي چشم، دردهاي چشم ، و ورم ملتحمه مفيد است. مصرف گرد آن نيز در اين موارد نافع است و از صمغ عربي در موارد اكتحال مؤثر تر است. اگر كتيرا با شير تازة بز خورده شود براي بند آوردن خونروي از سينه و ساير اعضاي داخلي، سرفه، خشونت سينه و حلق و زخمهاي ريه، گرفتگي آواز نافع است و اگر با عسل مخلوط كرده از آن چسب درست كنند و حبها را در دهان نگه داشته و آب آن را فرو برند براي ناراحتي هاي سينه نافع است. اگركتيرا مخلوط با داروهاي مناسب خورده شود براي تقويت روده، تسكين درد كليه و مثانه، زخم مثانه و مجاري بول مفيد است و اگر آن را با مغز بادام شيرين، نشاسته و شكر مخلوط كنند، بسيار چاق كننده و مقوي است . اگر لعابهاي مناسب مخلوط به موي ماليده شود از دو تا شدن مو جلوگيري مي شود. مقدار خوراك آنها تنها و يا با داروهاي مختلفه از 25-5 گرم مي باشد.
توجه:
1. از جنس Astragalus گياهي به نام Astragalus fasciculaefolius Boiss در ايران بين كازرون ، بوشهر و شيراز و در مسجد سليمان، خرم آباد، لرستان ، كردستان و در لاوه 80 كيلومتري شمال غرب دزفول ديده مي شود.
2. گياهي است خشبي بلندي آن 100-30 سانتي متر شاخه هاي آن پوشيده ازكرك مجهز به خارهاي دراز و سفيد است. برگهاي آن داراي 3-2 جفت برگچه بيضي شكل و كمي گوشتي است. از اين گياه مادة شيريني ترشح مي شود كه صادر مي شود. اين ماده به صورت قطعات زرد قهوه اي كمرنگ، شكننده، بي بو و شيرين و قابل حل در آب و الكل است و شامل ماده اي شبيه گليسيريزين مادة فعال ريشة شيرين بيان است. از خمير اين ماده براي تسكين دردگوش به طور ضماد استفاده مي شود. و در گشته خانمها از صمغ آن براي صاف كردن صورت استفاده مي كردند.
2. گياه ديگري به نام Astragalus hamosus L از اين خانواده در ايران در بندرعباس، جزيرة قشم، كاشان در سيلاخور، شوش، دهلران، سياه كوه پشت كوه، گرتوند، نيريز فارس، بوشهر و همدان ديده مي شود.
گياهي است يكساله به بلندي 25-20 سانتي متر پوشيده از كرك. برگها داراي 12-10 جفت برگچه، ميوة آن نيام به طول 40-20 ميلي متر و عرض 3 ميلي متر استوانه اي شكل كه در آن 25-20 دانه قرار دارد. اين گياه را با گل بنفشه مخلوط مي كنند مسهل خوبي است. گياه براي ناراحتي اعصاب مفيد است ترشح شير را افزايش مي دهد. از نظر كتيرا چندان مورد توجه نيست و مقدار جزئي صمغي شبيه كتيرا از آن گرفته مي شود. در شبه صمغي كه از اين گياه گرفته مي شود موادتراگاكانت و ساپونين وجود دارد.