يارانه و انواع آن

[MR_Jentelman]

تعاريف

Subsidy يا يارانه در فرهنگ لغت آکسفورد: مقدار منابعي که از محل بودجه عمومي به صنايع و يا بازرگاني پرداخت (کمک) مي شود تا مبالغ خدمات و يا کالايشان را در سطح پايين نگه دارند.
Subsidy يا يارانه در فرهنگ لغت کمبريج: مبلغي که به عنوان قسمتي از مبلغ تمام شده کالا از طرف دولت يا ساير ارگانها به توليدکنندگان براي حمايت و تشويق آنان پرداخت مي شود.
بانک جهاني: يارانه سود اقتصادي است که معمولاً دولتها به توليد کنندگان کالا براي تقويت بازار رقابتي کشورها پرداخت مي کنند و اين يارانه ها ممکن است مستقيم يا غيرمستقيم باشد. همچنين يارانه ها به دو نوع يارانه هاي صادراتي و يارانه هاي داخلي کشورها تقسيم مي شوند. يارانه هاي صادراتي مساعده هاي قابل تفويض در نزد شرکتهايي است که دولت به شرط صادرات محصولاتشان اين يارانه ها را در اختيار اين شرکتها قرار مي دهد. يارانه هاي داخلي کشورها نيز مساعداتي است که به صورت غير مستقيم به مردم پرداخت مي شود.
ديدگاه WTO (سازمان تجارت جهاني) در مورد يارانه: 2 عنصر اصلي در يارانه وجود دارد: 1- کمک مالي 2- نفع ؛ مطابق ماده يکم اگر دولت با يک رکن عمومي درون قلمرو يکي از اعضاء، اقدام به پرداخت کمک مالي به صنعتي بکند به نحوي که موجب نفع بردن صنعت از آن کمک مالي شود، يارانه اعطا شده است.
يارانه به هرگونه پرداخت انتقالي از محل خزانه دولت که به منظور حمايت از اقشار کم درآمد و بهبود توزيع درآمد صورت مي گيرد، اطلاق مي گردد که به صورت نقدي يا کالايي به خانوارها و توليد کنندگان کالا و خدمات تعلق مي گيرد. اهداف کلي پرداخت يارانه، هدفمند نمودن بکارگيري منابع کمياب، تثبيت قيمت ها، توزيع بهتر درآمد و کاهش شکاف دهک هاي درآمدي مي باشد. در واقع پرداخت يارانه يک سياست حمايتي و ابزار اقتصادي محسوب مي شود.
کمک هاي بلاعوض به توليدکنندگان و مصرف کنندگان برخي از کالاها و خدمات. پرداخت کمک مالي (يارانه) مي تواند دلايل مختلفي داشته باشد، مانند پايين نگه داشتن سطح قيمت (از طريق قدرت خريد واقعي خريداران) يا حفظ روند توليدي يک کالاي معين. يکي از خصوصيات عمده کمک مالي که با پرداخت هاي انتقالي از سوي دولت تفاوت دارد، آن است که در اغلب موارد هدف پرداخت از يارانه، حفظ قيمتهاي کالاها و خدمات نهايي، در سطحي پايين تر از هزينه تأمين عوامل توليد است. پرداخت يارانه مي تواند، از طريق تحريف قيمتهاي بازار و هزينه توليد، منجر به تخصيص نامطلوب منابع گردد. هرچند که اين امکان وجود دارد که اين اختلالات را جبران کند (از طريق آثار خارجي) و حتي مي توان از پرداخت يارانه در جهت حمايت از صنايع نوزاد استفاده کرد. اين امکان وجود دارد که با استفاده از ابزارهاي جايگزين که اثرات سوء يارانه را در بر ندارد جهت تحقق اين اهداف استفاده کرد، مانند حمايت مستقيم درآمدي از طريق نظام جمع آوري ماليات (مرتضي قره باغيان، فرهنگ سياست و بازرگاني انگليسي به فارسي، چاپ اول، تهران، موسسسه خدمات فرهنگي، 1371، ص775)
Subsidy کمک،کمک مالي ، اعانه، امداد، کمک مالي يا معادل آن که به يک خدمت داده شود گرچه از نگاه سود اين خدمت اقتصادي نباشد ولي از حيث رفاه عمومي لازم است. از بخشها و کمکهاي رايگان مالي که دولت به دستگاه تابعه ي خود به منظور کمک به يک خدمت عمومي مي دهد نيز به همين نام ياد مي شود.(منوچهر فرهنگ،فرهنگ علوم اقتصادي انگليسي به فارسي ، چاپ چهارم ، تهران ،انتشارات آزاده ،1363)
2- انواع يارانه

با توجه به تنوع محاسبات و کاربردهاي گوناگون يارانه و تأثيرات آن در پرداخت يارانه لازم است تا يارانه ها را به نسبت گستردگي وظايف دولت در اقتصاد، طبقه بندي کنيم. به طور کلي انواع يارانه ها را مي توان در طبقه بندي های زير قرار داد:
2-1- طبقه بندي براساس اهداف دولت در پرداخت يارانه ها

2-1-1- يارانه اقتصادي

يارانه اقتصادي عبارت از کمکي است که دولت مرکزي به کاهش هزينه توليد کنندگان بخش خصوصي و يا به مصرف کنندگان يک کالاي بخصوص و يا استفاده کنندگان از يک سرويس خدماتي، و يا به يک عامل توليدي مي دهد. ولي دولت پاداش يا عوض مالي متقابل دريافت نمي کند، تنها شرط دولت اين است که دريافت کننده کمک، نحوه عمل خود را تغيير و يا تعديل کند و از اين راه توليد و يا عرضه و يا مصرف کالاهاي مورد نظر و يا فعاليتهاي اقتصادي را تشويق کند و يا از توسعه آن با اين روش از طريق غير مستقيم جلوگيري نمايد.
2-1-2- يارانه توسعه اي

اين کمکهاي دولتي به منظور تقويت زيربناي اقتصادي و اجتماعي کشور در جهت تعادل بخشيدن به نظام توليد، مصرف و هزينه نمودن درآمدهاي عمومي، همچنين کمک به ايجاد موسسات تحقيقاتي و انتقال فناوري و علوم، مراکز اطلاعات پايه اي، کمک هزينه تحصيلي دانشجويان داخل و خارج از کشور به منظور تقويت نيروي انساني کارآمد و حتي کمکهايي را که در بودجه دولت، براي تربيت تکنسين ها، مهندسين و کارگران حرفه اي مي شود، مي توان نوعي کمکهاي توسعه اي ناميد.
2-1-3- يارانه اجتماعي

اين نوع يارانه ها که تحت عنوان يارانه هاي مستقيم در قسمت پيشگيري از خسارات احتمالي جاي مي گيرد، شامل کمکهاي وسيع مالي در جهت مطالعات در کشف امور جنائي، نحوه رشد جمعيت، اوقات فراغت جوانان، و چاره انديشي براي اين مشکلات مي باشد. البته مي توان يارانه هاي مصرفي را که سبب کاهش هزينه خانوار و «رضامندي نسبي» خانوارها مي گردد را نيز نوعي يارانه اجتماعي ناميد.
2-1-4- يارانه سياسي

يارانه سياسي نوعي از کمکهاي دولت است که هدف اصلي آن سياسي مي باشد و قلمرو عمل آن مي تواند هم در داخل، جهت هماهنگ نمودن اکثريت جامعه با مواضع سياسي و اقتصادي دولت در راستاي تحکيم امنيت ملي، و هم کمکهاي بلاعوض به ديگر کشورها را، براي تحکيم مباني سياسي دولت شامل شود. اين کمکها که گاه ارقام چشمگيري را در بودجه برخي از کشورهاي مقتدر به خود اختصاص مي دهد، صرف گسترش مباني سياسي و گاه ايدئولوژيک نظامهاي سياسي اين کشورها مي گردد.
در رژيم گذشته کمک به کشورهاي منطقه خليج فارس در جهت آرام سازي و امنيت منطقه و در نظام جمهوري اسلامي کمک به کشورهاي مستضعف و مسلمان جهان، مي تواند از جمله يارانه هاي سياسي به شمار آيد. يارانه ها در حسابهاي ملي، جزء يارانه هاي مستقيم و اغلب در زير بخش پيشگيري از خسارات احتمالي جاي مي گيرد.
2-1-5- يارانه فرهنگي

از آنجايي که در اغلب مجامع اقتصادي، بخش خصوصي قادر به حمايت از امور هنري، علمي، انساني و مذهبي، هماهنگ با سياست عمومي نيست، دولت بايد بر اين امور يارانه تعيين کند. اين مسأله شامل کمکهاي پولي و غيره به افراد محلي جهت دستيابي به اهداف مورد توجه حکومت مرکزي مي باشد.
در ايران پرداختهايي را که توسط سازمان حمايت از مصرف کننده، جهت کاهش قيمت کاغذ روزنامه در سالهاي 67 و 68 انجام گرفته را مي توان از اين نوع يارانه دانست.
2-2- طبقه بندي بر اساس مراحل پرداخت به کالا يا خدمات از توليد تا مصرف (گيرنده کالا و خدمات)

2-2-1- يارانه مصرفي

ممکن است هدف دولت از اين پرداختها، کمک رفاهي به گروه خاصي از مصرف کنندگان و يا تمامي افراد يک کشور باشد و منظور از آن تعديل درآمد گروههاي اجتماعي و افزايش نسبي رفاه طبقات کم درآمد بوده و يا تصحيح مسير مصرفي کشور به سوي تشويق مصرف کالاهايي که امکانات توليد بيشتر آن در کشور فراهم است، باشد. و از توسعه مصرف کاذب بعضي از کالاها با پرداخت يارانه به کالايي که مورد توجه نيست، جلوگيري نمايد.
پرداخت به مابه التفاوت قيمت مصرفي خريد و فروش کالاهاي اساسي و ضروري مورد نياز اقشار کم درآمد و جبران ضرر و زيان کالاهاي مورد حمايت دولت را مي توان از مهمترين يارانه هاي مصرفي دانست.
2-2-2- يارانه توليدي

يکي از اهداف مهم پرداخت اين نوع يارانه، حمايت از توليد کنندگاني است که توليد آنان مورد نياز جامعه است ولي به علت خاصي، تطبيق هزينه تمام شده واقعي با قيمت واقعي، ممکن نباشد. دولت در اين موارد، توليد کنندگان را به طور مستقيم و يا غير مستقيم مورد حمايت قرار مي دهد.
فروش نهادهاي کشاورزي از قبيل کود شيميايي، سم و بذر با قيمتي کمتر از قيمت تمام شده، استفاده زارعان از خدمات کشاورزي و تحقيقات کشاورزي رايگان و يا تعيين قيمت تضميني در مورد تعدادي از محصولات کشاورزي، همچنين در اختيار گذاشتن ارز مورد نياز براي مواد اوليه کارخانه ها با قيمت مناسب را مي توان از اين نوع حمايتها دانست؛ اين نوع کمکها جزء يارانه هاي غير مستقيم محسوب مي شوند. علاوه بر اين کمکهايي که دولت جهت زيانکرد عملياتي به شرکتها و کارخانه هاي تحت پوشش خود مي دهد، نوعي يارانه توليدي، به روش مستقيم به حساب مي آيند.
2-2-3- يارانه توزيعي

کمکهاي توزيعي، کمکهايي هستند که دولت در امر کاهش هزينه هاي توزيع و يا قيمت تمام شده براي مصرف کننده انجام مي دهد. نمونه هايي از اين کمک را مي توان در توزيع دولتي يا توزيع ارزان کالاهاي مختلف وارداتي مشاده کرد. مانند، خريد تخم مرغ از خارج براي رفع کمبود داخلي، کمک به تثبيت قيمتها و فروش آن به قيمتي پايين تر از هزينه تمام شده.
2-2-4- يارانه خدماتي

گاهي دولتها براي افزايش ارائه بعضي از خدمات و يا براي کاهش قيمت براي مصرف کنندگان، به بخشي از خدمات، يارانه پرداخت مي نمايد.
يارانه به حمل و نقل شهري از قبيل اتوبوسراني و مابه التفاوت قيمت بنزين تاکسي ها، تغذيه رايگان در مدارس و تغديه کارمندان دولت به صورت ايجاد سلف سرويس هاي دولتي در محل کار و فروش غذا به قيمتي کمتر از قيمت تمام شده را مي توان از کمک هاي خدماتي در ايران به حساب آورد. پرداخت زيانکرد به شرکت برق و آب، پست و تلگراف و تلفن، نيز نوعي يارانه خدماتي محسوب مي شود.
2-2-5- يارانه صادراتي

گاهي دولت براي حفظ و گسترش بازار صادراتي و مقاومت در برابر رقابتهاي مخرب خارجي، به صورت شکستن مصنوعي قيمتها به طور موقت و همچنين به منظور آينده نگري صنعتي، احساس مي کند که بايد بازار خاص کالايي تحت نفوذ قرار گيرد و براي صادر کنندگان آن تسهيلاتي قائل شود. اين نوع حمايت را مي توان کمک صادراتي دانست.
2-2-6- يارانه در جهت کاهش واردات و صرفه جويي ارزي

کالاهايي که مصرف آنان در داخل کشور، ترکيبي از توليدات داخلي و واردات است، هرگاه ظرفيت توليدي بالقوه در داخل وجود داشته باشد، مي توان با يارانه، توليد داخلي را افزايش داد و در مصرف ارز صرفه جويي نمود.
2-3- طبقه بندي براساس نحوه طبقه بندي يارانه ها در حسابهاي ملي

2-3-1- يارانه مستقيم

اين نوع تقسيم بندي معمولاً در طبقه بندي هزينه در حسابهاي ملي انجام مي گيرد. پرداختهايي که اغلب به صورت زيانکرد عملياتي و دريافت کنندگان آن کاملاً مشخص و داراي شخصيت حقوقي باشند، يارانه مستقيم ناميده مي شوند. از جمله اين يارانه ها، جبران زيانکردهاي موسسات و يا سازمانها و شرکتهايي که کالاها و خدمات زيربنايي، در جهت تأمين منافع عمومي توليد مي کنند، همچنين پيش گيري از خسارات احتمالي و جبران خسارات اتفاقي را مي توان نام برد. به طور کلي يارانه هاي مستقيم در جهت تخصيص بهينه منابع است و مقدار پرداخت و گيرندگان آن کاملاً مشخص و محاسبه آن آسان است.
يارانه هاي مستقيم ناشي از فروش کالاي تجاري و يا خدمات، به قيمتي کمتر از قيمت خريد يا قيمت تمام شده آنها، همچنين هدايا و کمکهاي دولت از محل حساب جاري به شرکتهاي عمومي، از انواع کمکهاي بلاعوض مي باشند و يکي از سياستهاي دولت به حساب مي آيند. يارانه مستقيم يارانه اي است که در بودجه دولت داراي رديف بودجه اي معين است يعني دولت اعتباراتي را از محل بودجه عمومي پيش بيني مي کند تا براي اقدامي خاص مصرف شود مانند يارانه زيانکرد شرکتهاي دولتي.
2-3-2- يارانه غير مستقيم

يارانه هايي که جنبه کالايي دارد و يا اينکه يارانه با کمک کالايي انجام پذيرد و گيرندگان آن در بخش خصوصي متعدد باشند، يارانه غيرمستقيم ناميده مي شود. يارانه هايي که بابت تثبيت قيمت مصرف کننده و يا تضمين قيمت توليد کننده پرداخت مي شود، در شمار يارانه غير مستقيم قرار دارد و به علت تعدد گيرندگان و سازمانهاي مباشر تعيين دقيق ميزان يارانه، مشکل و احتمال سوء استفاده در اين پرداختها، بيشتر است. بنابراين اين يارانه ها، بيشتر در جهت تثبيت اقتصادي و توزيع مجدد درآمدها پرداخت مي گردد.
يارانه غير مستقيم کمکهايي است که براساس ارزش کالاي توليد، صادر يا مصرف شده، نيروي کار يا زمين به کار رفته و يا سازماندهي آن، انجام مي پذيرد و يا به کالاهاي صادراتي ويژه، براي پايين نگاه داشتن قيمت آنها، تعلق مي گيرد و به دو دسته، کمکهاي بلاعوض کالايي مصرفي مانند: نان، روغن، بنزين و سيمان و کالاهاي توليدي مانند: کود شيميايي تقسيم مي شود. يارانه غير مستقيم براي تثبيت اقتصادي و توزيع مجدد درآمد به کار مي رود و به کالايي خاص که داراي مصرف کنندگان عمده است پرداخت مي شود.
2-3-3- جايگاه يارانه در حسابهاي ملي

در غالب کشورها، پرداختهاي دولت به سه دسته تقسيم مي شود که پرداختهاي جاري يکي از آنها است. پرداختهاي جاري نيز به هزينه هاي مصرفي، هزينه هاي سرمايه اي و پرداختهاي انتقالي، تفکيک مي گردد. پرداختهاي انتقالي نيز به 3 قسمت، يعني کمکهاي بلاعوض، جاري، سرمايه اي، قابل دسته بندي است و يارانه ها جزء پرداختهاي انتقالي است. کمکهاي بلاعوض دولتي عبارتند از کمکهايي که فعاليتهاي خصوصي از محل حساب جاري دولت دريافت مي کنند و اصولاً نشان دهنده اضافاتي به درآمد توليد کنندگان از محل توليد جاري آنهاست.
2-3-4- تفاوت بين يارانه هاي مستقيم و غير مستقيم

به علت شباهت نزديک مکانيزم ماليات و يارانه، يارانه را نوعي ماليات منفي نيز مي توان ناميد. از جمله اين تشابه، تقسيم بندي يارانه به مستقيم و غيرمستقيم است. ماليات ها را براساس روش دريافت و اينکه بر کالا باشد يا بر درآمد، به غير مستقيم و مستقيم تقسيم مي نمايند؛ همواره ماليات غير مستقيم يا کالايي، ساده تر و قابل وصول تر مي باشد. در يارانه، اين موارد بالعکس عمل مي نمايد، يعني يارانه را بر اساس پرداخت و اينکه اين پرداخت پولي باشد يا کالايي، به مستقيم و غير مستقيم تفکيک مي کنند. يارانه مستقيم، به علت اينکه اولا، پولي است و ثانياً، سازمان يا شرکت دريافت کننده مشخص است، محاسبات آن ساده تر و سوء استفاده از آن کمتر مي باشد. برخلاف آن، يارانه غيرمستقيم، اغلب بر کالا تعلق مي گيرد و گيرندگان آن نيز معتقد مي باشند. ولي هرگاه منافع عمومي يارانه مستقيم، براي مابه التفاوت عملياتي و زيربنايي تأسيساتي که داراي جنبه ملي و منافع عمومي است، صرف شود، در اين صورت يارانه مستقيم بر غيرمستقيم مزيت دارد.
در اقتصاد ايران، يارانه مستقيم براساس زيانکرد شرکتهاي دولتي پرداخت مي شود، که اغلب توليد کالاهاي مصرفي و خدماتي را به عهده دارند و قسمت عمده اين زيانکردها به علت عدم نظام قيمت گذاري صحيح و پايين بودن کارايي مديريت در اين شرکتها است و به هيچوجه اين يارانه ها نسبت به يارانه کالاهاي اساسي که يارانه ي غيرمستقيم بوده و اثراتي مهم در توزيع درآمد و ثبات اقتصادي دارند، ترجيح ندارد. گاهي تصور مي شود که يارانه هاي غيرمستقيم با يارانه پنهان؛ مترادفند، که اين برداشت درستي نيست.
2-4- طبقه بندي براساس انعکاس يا عدم انعکاس هزينه هاي آن در بودجه

2-4-1- يارانه پنهان

گاهي، کالا يا خدمتي، از سوي دولت مورد حمايت قرار مي گيرد، اما هزينه هاي اين حمايت در حسابهاي پرداخت يارانه منعکس نمي شود و مي توان آن را يارانه پنهان ناميد. تفاوت آن با يارانه غير مستقيم در اين است که يارانه غير مستقيم قابل محاسبه است در حسابهاي مالي ظاهر مي شود اما روش محاسبه آن دشوار است؛ در صورتي که يارانه پنهان عملاً به عنوان يارانه يا زيانکرد عملياتي به حساب نمي آيد، بلکه نوعي امتياز است که دولت براي بخشها به وجود مي آورد، اين نوع يارانه، در اقتصاد ايران بخصوص از زماني که تفاوت زيادي بين نرخ ارز رسمي با قيمت واقعي آن ايجاد شد، ابعاد گسترده اي يافت.
2-4-2- يارانه آشکار

کليه يارانه هايي که جزء هزينه هاي دولت به حساب مي آيد و کمکهاي بلاعوض ناميده مي شوند، يارانه آشکار مي باشند. بنابراين کليه يارانه هاي مستقيم و غيرمستقيم نيز، يارانه آشکار مي باشند.
2-5- طبقه بندي براساس نحوه توزيع يارانه ها

2-5-1- باز

مانند حامل هاي انرژي و شير
2-5-2- سرانه

مانند کالابرگ
2-5-3- هدفمند

مانند يارانه اعتبارات
2-6- طبقه بندي براساس هدف پرداخت يارانه و نحوه و روش پرداخت

به طور كلي انواع يارانه را بر اساس هدف پرداخت يارانه و نحوه و روش پرداخت آن نيز دسته‌بندي مي‌كنند. بر اساس يك دسته‌بندي كه در سال 1975 در يك مدل هفت گانه ارائه شده است، يارانه به هفت گروه تقسيم شده است:
2-6-1- يارانه ي نقدي (Cash Subsidies) يا كمك‌ها نقدي (Cash Grants)

عبارت است پرداخت‌هاي مستقيم به توليد كنندگان يا مصرف‌كنندگان.
2-6-2- يارانه ي اعتبارات (Credit Subsidies)

مثلا تصميم‌هاي دولتي، يارانه نرخ بهره به مؤسسات يا وام‌هاي با نرخ بهره پايين. نظير وام‌هايي که مثلاً به مراكز محروم با بهره‌هاي كمتر داده مي شود يا وام‌هايي را به بخش كشاورزي يا بخش‌هاي ديگر با نرخ‌هاي پايين‌تري از نرخ رايج بازار پرداخت مي شود.
2-6-3- يارانه ي مالياتي (Tax Subsidies)

با هدف كاهش بدهي‌هاي مالياتي يا تشويق صنعت يا فعاليت‌هاي اقتصادي در مناطق خاص، كه با كاهش مالياتي آنها، سود بيشتري براي توليد كنندگان يا ارائه‌كنندگان خدمات فراهم شود.
2-6-4- يارانه ي برابري (Equity Subsidies)

برای كمك‌هاي دولت به برقراري برابري است.
2-6-5- يارانه ي جنسي (In-Kind Subsides)

تأمين كالا و خدمات توسط دولت در قيمتي كمتر از قيمت بازار است.
2-6-6- يارانه خريد تضميني كالا (Procurement Subsides)

خريد كالا و خدمات توسط دولت در قيمت بالاتر از قيمت بازار يا قيمت تضميني كه جزء اقلامي‌است كه در مورد گندم و بعضي اقلام مختلف كه حدود 28 قلم است، عمل مي‌شود.
2-6-7- يارانه ي تنظيمي (Regulatory Subsidies)

پرداخت‌هاي ضمني از طريق اقدامات تنظيمي‌ دولت كه قيمت‌هاي بازار را تحت تأثير قرار مي‌دهد.
بر اساس اين دسته بندي ها ممکن است يارانه براي يک کالا در بيش از چند طبقه قرار گيرد. به عنوان نمونه يارانه پرداختي به گندم را، از آن جهت که دولت در جهت ثبات اقتصادي با قيمت تضميني، آنرا از کشاورز خريداري مي کند مي توان يارانه اي اقتصادي دانست، قسمتي از اين يارانه که به نهادهاي توليد آن پرداخت مي شود يارانه اي توليدي و ميزان يارانه اي را که جهت پايين نگاه داشتن قيمت نان مصرفي پرداخت مي شود يارانه مصرفي دانست. علاوه بر اين از ديدگاه حساب هاي ملي اين پرداخت جزء يارانه هاي غير مستقيم بوده است و همچنين در طبقه بندي ديگر يارانه آشکار مي باشد.


منابع:
1-كلانتري، عباس، عباس رحيمي، بررسي اقتصادي يارانه، موسسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني، چاپ سوم، آبان 1385
2- نسيبي پورآذر، فيروز، بررسي انواع سوبسيدها و جنبه هاي مختلف اقتصادي آنها، موسسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني، بهمن 1369
3- اكوان، خبرگزاري موج، 1383/9/11
4- ماهنامه