saamaaneh
30th August 2012, 01:01 PM
چرا گمان نکنیم که کودکان در طول تاریخ بازی می کردند و برای بازی های خود درست مثل امروز ابزار و وسایلی داشته اند؟
تاکنون در ایران اشیای باستانی زیادی از دل خاک بیرون آمده اند؛ اشیایی که نه درون مقبره ای پیدا شده اند تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراهشان بوده تا چرایی ساختشان را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شده اند یا نقش و طرحی کودکانه دارند و یا حدس به ابزار بازی بودنشان است.
این آثار کم هم نیستند؛ دربرگیرنده طیف وسیعی اند از سفالینه های کوچک با شیوه ساخت ناشیانه، پیکرک های گلی و فلزی کوچک انسانی و حیوانی، مجسمه های چرخ دار و پیکرک های مادران با کودکی در آغوش، در کنار آثاری مثل ظروفی با لوله عمودی (شیرمک) و جغجغه و… که همه به نوعی یادآور بازیچه های کودکان ما با توجه به شرایط زمانی آن دوره هستند.
این موضوع آن قدرها هم عجیب و دور از ذهن نیست. هنوز هم در روستاهای ما کودکان به همراه پدران و مادران خود در کنار چرخ های سفالگری به ساخت بازیچه های کودکانه مشغولند و با ساخت کاسه و کوزه های ابتدایی و عروسک های انسانی و حیوانی سعی در تجلی تفکرات کودکانه خود دارند.
تحقیقات درباره وسایل بازی کودکان در ایران باستان بسیار اندک است، درست مثل اطلاعاتی که از جایگاه اجتماعی و خانوادگی و وسایل بازی آنها داریم. اما در میان آثار مکشوفه، اشیایی وجود دارند که گواهی می دهند می توان با نگرشی نوین به آنها نگریست؛ مثل نقوش بسیار استریلیزه و تر و تمیزی روی سفالینه های نقاط مختلف ایران مانند تل باکون در فارس و شوش از هزاره پنجم پیش از میلاد، پیکرک هایی از زنان با کودکانی در آغوش از شوش مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد یا پیکرک های سفالین، فلزی و شیشه ای که به صورت کاملا ابتدایی و ساده ساخته شده اند. از طرفی وجود تشابهاتی که بین اسباب بازی های کودکان امروزی با پیکرک های حیوانات ساخته شده از سفال و فلز با چهار چرخ جهت حرکت که از هزاره اول پیش از میلاد بجا مانده، ما را وا می دارد تا آنها را در میان وسایل بازی قرار دهیم.
موضوع اما فقط به وسایل بازی محدود نمی شود؛ آموزش کودکان هم در روزگاران قدیم جایگاه قابل توجهی داشته. از جایگاه اجتماعی کودکانمان در گذشته، تنها می توان از نقوش و نگارکندهای صخره ای ایلامی کمک گرفت که نقش کودکان را در کنار خاندان سلطنتی حکاکی کرده اند. در دوره ای که با اختراع خط، کتیبه و نبشته های ابتدایی در دست است حدس و گمان ما تا حدودی به وسیله نوشتارها به یقین نزدیک تر می شود. وجود لوحه های ابتدایی آموزش کتابت در مراکزی که به EDUBBA یا خانه «گل نوشته ها» معروف هستند، نشان دهنده آموزش افرادی است که به حدس می توانند طبقه ای از کودکان و نوجوانان را هم دربرگیرند.
در پاییز امسال، نمایشگاهی در موزه های شهرهای سمنان و شاهرود برگزار شد که «یادگارهای کودکانه» نام داشت. به نظر می رسد این نمایشگاه بیش از هر چیز بهانه ای بوده برای دیدن آثار گذشتگان با نگاهی جدید، چون وقتی صحبت از قرن ها و هزاره هاست، آن هم در نبود نوشتار، کتابت، تاریخ مکتوب و مدون، صد البته گاه باید به حدس و گمان دست زد.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-4-300x197.jpg
چهارچرخه های دیروز
این گونه پیکرک ها یادآور اسباب بازی های امروزی مانند اتومبیل ها و چهارچرخه هایی هستند که کودکانمان با به حرکت درآوردنشان تحرک بیشتری را تجربه می کردند. ساخت این وسایل متحرک از سفال و فلز، مثل همین پیکرک مفرغی که در مارلیک کشف شده، در سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) در مناطق شمالی ایران رواج داشته. نمونه هایی از این نوع پیکرک در موزه های مصر و یونان در مجموعه وسایل مختص به کودکان به نمایش درآمده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-3-300x197.jpg
جانوری از هزاره ها
پیکرک های حیوانی که به شکل های مختلفی ساخته می شود. دلیلش هم این است که این پیکرک ها گونه های مختلفی هستند که در زیست بوم منطقه وجود داشته اند. شاید به نوعی برای آشنایی و الفت بیشتر کودکان با محیط طبیعی پیرامونشان ساخته می شده. مثل همین پیکرک مفرغی که در مارلیک گیلان کشف شده و قدمتش به سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) برمی گردد.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-1-300x197.jpg
موش سفالی
این پیکرک سفالین که به شکل موش است، در نیشابور کشف شده و متعلق به 900 سال پیش (سده پنجم هجری) است. ابعاد کوچک این پیکرک که فقط 5/8 در 7/5 سانتی متر است، این احتمال را که بازیچه دست کودکان بوده بیشتر تقویت می کند. از آنجا که شناخت این حیوانات برای کودک و بازی با آنها، در شناخت کودک با موجودات محیط پیرامونش نقش اساسی بازی می کند، می توان پذیرفت که شیوه های مختلف آشنایی کودکان با این گونه جانوران از قدیم مورد توجه بوده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-2-300x197.jpg
پیکرک های کوچک
تعدادی از آنها نه در قبور پیدا شده اند، نه در معابد و نه در هیچ مکان دیگری که جنبه تقدسی داشته باشد، آن هم به تعداد زیاد. برای همین هم این نظر را که جنبه بازیچه ای و استفاده روزمره ای این پیکرک های مفرغی کوچک، بر جنبه آیینی و حتی تزیینی شان اولویت داشته، قوت می بخشد. این پیکرک های حیوانی که قدمتشان به چهار هزار سال پیش (اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) برمی گردد در لرستان کشف شده اند.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-5-300x197.jpg
نقش کودکی
سفالینه های منقوش به نقوش کودکانه و استلیزه (خلاصه شده) این گمان را تقویت می کنند که این آثار برای جلب توجه کودکان بوده و یا با نگاه و توجهی ویژه به کودکان ساخته و نقاشی می شدند. پنداری ظروف منقوش، نقش کودکان امروزی را تداعی می کنند. این تکه سفال منقوش در تل باکون فارس کشف شده و مربوط به هفت هزار سال پیش (هزاره پنجم پیش از میلاد) است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-6-300x197.jpg
مشق شب
از این لوحه ها به تعداد زیادی در شوش به دست آمده و احتمالا برای آموزش کودکان بوده است. لوحه ای گلین با خط میخی سومری به قطر 3/8 سانتی متر که متعلق به چهار هزار سال پیش (هزارة دوم پیش ازمیلاد) است. امروزه برخی از مراکز آموزشی و فرهنگی جهان در آموزش خطوط باستان به نوآموزان از این روش استفاده می کنند.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-7-300x197.jpg
نقشی برای سرگرمی
نقش انسانی در ابعاد بسیار کوچک (3/4 سانتی متر) که در نهایت سادگی روی صفحه ای سیمین حکاکی شده. به حدس می توان گفت که این پلاک سیمین متعلق به کودکی باشد که جز سرگرم کردن او کاربری دیگری نداشته. از آنجایی که این اثر از قبور یا مکانی با کاربری آیینی به دست نیامده، می توان بازیچه بودن آن را قوی دانست. این پلاک سیمین که متعلق به 2600 تا 2700 سال پیش (700 – 600 پیش از میلاد) است در لرستان کشف شده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-8-300x197.jpg
جغجغه باستانی
این نمونه احتمالا می تواند یک سرگرمی کودکانه باشد. شی ای سفالین (احتمالا جغجغه)، که نمونه های سفالی و فلزی زیادی از آن در شوش به دست آمده و کاربری آن غیر از حدس بازیچه بودنش مشخص نیست. این شی با 12 سانتی متر بلندی، متعلق به چهار هزار تا سه هزار سال پیش (به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد و اوایل هزاره اول پیش از میلاد) است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-9-300x197.jpg
بازی ایلامی
این شی سفالین احتمالا یک نمونه جغجغه است به صورت پیکرکی حیوانی. شی ای به بلندی 3/5 سانتی متر که مربوط به دوره ایلامی (درحدودسه تا چهار هزار سال پیش) است و در شوش کشف شده. این نمونه به همراه نمونه های زیاد دیگری که شکل های حیوانی دارند شاید جلب توجه بیشتری برای کودکان داشته اند. شاید هم نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی بالاتر کودک بوده. چرا که نسبت به جغجغه های ساده تر، ارزش بیشتری از جهت تکنیک کار داشته است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-10-300x197.jpg
اسباب بازی قیمتی
این نمونه بسیار زیبا پیکرکی شیشه ای است متعلق به دوره ساسانی که در شوش کشف شده و فقط 1/7 سانتی متر است. می شود این گونه حدس زد که احتمالا بازیچه کودکی بوده که در خانواده ای با درجه اجتماعی بالا پرورش می یافته؛ همانگونه که امروزه بازیچه کودکان در طبقات اجتماعی مختلف متفاوت و از ارزش هنری و اجتماعی مختلفی برخوردار است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-11-300x197.jpg
قمقمه کودک
قمقمه های سفالین در اندازه های مختلف و از مناطق بسیار زیادی در ایران به دست آمده اند؛ مثل همین قمقمه سفالین 12 سانتی متری که قدمتش به چهارهزار سال پیش (هزاره دوم پیش از میلاد) برمی گردد و در کرمانشاه کشف شده. این قمقمه را از این جهت مورد استفاده کودکان دانسته اند که اندازه اش بسیار کوچک تر از نمونه قمقمه های کشف شده بزرگ است.
تاکنون در ایران اشیای باستانی زیادی از دل خاک بیرون آمده اند؛ اشیایی که نه درون مقبره ای پیدا شده اند تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراهشان بوده تا چرایی ساختشان را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شده اند یا نقش و طرحی کودکانه دارند و یا حدس به ابزار بازی بودنشان است.
این آثار کم هم نیستند؛ دربرگیرنده طیف وسیعی اند از سفالینه های کوچک با شیوه ساخت ناشیانه، پیکرک های گلی و فلزی کوچک انسانی و حیوانی، مجسمه های چرخ دار و پیکرک های مادران با کودکی در آغوش، در کنار آثاری مثل ظروفی با لوله عمودی (شیرمک) و جغجغه و… که همه به نوعی یادآور بازیچه های کودکان ما با توجه به شرایط زمانی آن دوره هستند.
این موضوع آن قدرها هم عجیب و دور از ذهن نیست. هنوز هم در روستاهای ما کودکان به همراه پدران و مادران خود در کنار چرخ های سفالگری به ساخت بازیچه های کودکانه مشغولند و با ساخت کاسه و کوزه های ابتدایی و عروسک های انسانی و حیوانی سعی در تجلی تفکرات کودکانه خود دارند.
تحقیقات درباره وسایل بازی کودکان در ایران باستان بسیار اندک است، درست مثل اطلاعاتی که از جایگاه اجتماعی و خانوادگی و وسایل بازی آنها داریم. اما در میان آثار مکشوفه، اشیایی وجود دارند که گواهی می دهند می توان با نگرشی نوین به آنها نگریست؛ مثل نقوش بسیار استریلیزه و تر و تمیزی روی سفالینه های نقاط مختلف ایران مانند تل باکون در فارس و شوش از هزاره پنجم پیش از میلاد، پیکرک هایی از زنان با کودکانی در آغوش از شوش مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد یا پیکرک های سفالین، فلزی و شیشه ای که به صورت کاملا ابتدایی و ساده ساخته شده اند. از طرفی وجود تشابهاتی که بین اسباب بازی های کودکان امروزی با پیکرک های حیوانات ساخته شده از سفال و فلز با چهار چرخ جهت حرکت که از هزاره اول پیش از میلاد بجا مانده، ما را وا می دارد تا آنها را در میان وسایل بازی قرار دهیم.
موضوع اما فقط به وسایل بازی محدود نمی شود؛ آموزش کودکان هم در روزگاران قدیم جایگاه قابل توجهی داشته. از جایگاه اجتماعی کودکانمان در گذشته، تنها می توان از نقوش و نگارکندهای صخره ای ایلامی کمک گرفت که نقش کودکان را در کنار خاندان سلطنتی حکاکی کرده اند. در دوره ای که با اختراع خط، کتیبه و نبشته های ابتدایی در دست است حدس و گمان ما تا حدودی به وسیله نوشتارها به یقین نزدیک تر می شود. وجود لوحه های ابتدایی آموزش کتابت در مراکزی که به EDUBBA یا خانه «گل نوشته ها» معروف هستند، نشان دهنده آموزش افرادی است که به حدس می توانند طبقه ای از کودکان و نوجوانان را هم دربرگیرند.
در پاییز امسال، نمایشگاهی در موزه های شهرهای سمنان و شاهرود برگزار شد که «یادگارهای کودکانه» نام داشت. به نظر می رسد این نمایشگاه بیش از هر چیز بهانه ای بوده برای دیدن آثار گذشتگان با نگاهی جدید، چون وقتی صحبت از قرن ها و هزاره هاست، آن هم در نبود نوشتار، کتابت، تاریخ مکتوب و مدون، صد البته گاه باید به حدس و گمان دست زد.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-4-300x197.jpg
چهارچرخه های دیروز
این گونه پیکرک ها یادآور اسباب بازی های امروزی مانند اتومبیل ها و چهارچرخه هایی هستند که کودکانمان با به حرکت درآوردنشان تحرک بیشتری را تجربه می کردند. ساخت این وسایل متحرک از سفال و فلز، مثل همین پیکرک مفرغی که در مارلیک کشف شده، در سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) در مناطق شمالی ایران رواج داشته. نمونه هایی از این نوع پیکرک در موزه های مصر و یونان در مجموعه وسایل مختص به کودکان به نمایش درآمده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-3-300x197.jpg
جانوری از هزاره ها
پیکرک های حیوانی که به شکل های مختلفی ساخته می شود. دلیلش هم این است که این پیکرک ها گونه های مختلفی هستند که در زیست بوم منطقه وجود داشته اند. شاید به نوعی برای آشنایی و الفت بیشتر کودکان با محیط طبیعی پیرامونشان ساخته می شده. مثل همین پیکرک مفرغی که در مارلیک گیلان کشف شده و قدمتش به سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) برمی گردد.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-1-300x197.jpg
موش سفالی
این پیکرک سفالین که به شکل موش است، در نیشابور کشف شده و متعلق به 900 سال پیش (سده پنجم هجری) است. ابعاد کوچک این پیکرک که فقط 5/8 در 7/5 سانتی متر است، این احتمال را که بازیچه دست کودکان بوده بیشتر تقویت می کند. از آنجا که شناخت این حیوانات برای کودک و بازی با آنها، در شناخت کودک با موجودات محیط پیرامونش نقش اساسی بازی می کند، می توان پذیرفت که شیوه های مختلف آشنایی کودکان با این گونه جانوران از قدیم مورد توجه بوده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-2-300x197.jpg
پیکرک های کوچک
تعدادی از آنها نه در قبور پیدا شده اند، نه در معابد و نه در هیچ مکان دیگری که جنبه تقدسی داشته باشد، آن هم به تعداد زیاد. برای همین هم این نظر را که جنبه بازیچه ای و استفاده روزمره ای این پیکرک های مفرغی کوچک، بر جنبه آیینی و حتی تزیینی شان اولویت داشته، قوت می بخشد. این پیکرک های حیوانی که قدمتشان به چهار هزار سال پیش (اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) برمی گردد در لرستان کشف شده اند.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-5-300x197.jpg
نقش کودکی
سفالینه های منقوش به نقوش کودکانه و استلیزه (خلاصه شده) این گمان را تقویت می کنند که این آثار برای جلب توجه کودکان بوده و یا با نگاه و توجهی ویژه به کودکان ساخته و نقاشی می شدند. پنداری ظروف منقوش، نقش کودکان امروزی را تداعی می کنند. این تکه سفال منقوش در تل باکون فارس کشف شده و مربوط به هفت هزار سال پیش (هزاره پنجم پیش از میلاد) است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-6-300x197.jpg
مشق شب
از این لوحه ها به تعداد زیادی در شوش به دست آمده و احتمالا برای آموزش کودکان بوده است. لوحه ای گلین با خط میخی سومری به قطر 3/8 سانتی متر که متعلق به چهار هزار سال پیش (هزارة دوم پیش ازمیلاد) است. امروزه برخی از مراکز آموزشی و فرهنگی جهان در آموزش خطوط باستان به نوآموزان از این روش استفاده می کنند.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-7-300x197.jpg
نقشی برای سرگرمی
نقش انسانی در ابعاد بسیار کوچک (3/4 سانتی متر) که در نهایت سادگی روی صفحه ای سیمین حکاکی شده. به حدس می توان گفت که این پلاک سیمین متعلق به کودکی باشد که جز سرگرم کردن او کاربری دیگری نداشته. از آنجایی که این اثر از قبور یا مکانی با کاربری آیینی به دست نیامده، می توان بازیچه بودن آن را قوی دانست. این پلاک سیمین که متعلق به 2600 تا 2700 سال پیش (700 – 600 پیش از میلاد) است در لرستان کشف شده است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-8-300x197.jpg
جغجغه باستانی
این نمونه احتمالا می تواند یک سرگرمی کودکانه باشد. شی ای سفالین (احتمالا جغجغه)، که نمونه های سفالی و فلزی زیادی از آن در شوش به دست آمده و کاربری آن غیر از حدس بازیچه بودنش مشخص نیست. این شی با 12 سانتی متر بلندی، متعلق به چهار هزار تا سه هزار سال پیش (به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد و اوایل هزاره اول پیش از میلاد) است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-9-300x197.jpg
بازی ایلامی
این شی سفالین احتمالا یک نمونه جغجغه است به صورت پیکرکی حیوانی. شی ای به بلندی 3/5 سانتی متر که مربوط به دوره ایلامی (درحدودسه تا چهار هزار سال پیش) است و در شوش کشف شده. این نمونه به همراه نمونه های زیاد دیگری که شکل های حیوانی دارند شاید جلب توجه بیشتری برای کودکان داشته اند. شاید هم نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی بالاتر کودک بوده. چرا که نسبت به جغجغه های ساده تر، ارزش بیشتری از جهت تکنیک کار داشته است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-10-300x197.jpg
اسباب بازی قیمتی
این نمونه بسیار زیبا پیکرکی شیشه ای است متعلق به دوره ساسانی که در شوش کشف شده و فقط 1/7 سانتی متر است. می شود این گونه حدس زد که احتمالا بازیچه کودکی بوده که در خانواده ای با درجه اجتماعی بالا پرورش می یافته؛ همانگونه که امروزه بازیچه کودکان در طبقات اجتماعی مختلف متفاوت و از ارزش هنری و اجتماعی مختلفی برخوردار است.
http://www.iranian4iran.com/wp-content/uploads/2011/01/ab-11-300x197.jpg
قمقمه کودک
قمقمه های سفالین در اندازه های مختلف و از مناطق بسیار زیادی در ایران به دست آمده اند؛ مثل همین قمقمه سفالین 12 سانتی متری که قدمتش به چهارهزار سال پیش (هزاره دوم پیش از میلاد) برمی گردد و در کرمانشاه کشف شده. این قمقمه را از این جهت مورد استفاده کودکان دانسته اند که اندازه اش بسیار کوچک تر از نمونه قمقمه های کشف شده بزرگ است.